"Τα πουλιά δεν κελαηδούν όταν νυχτώσει"... Β&Α ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ

 

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΚΚΙΝΙΑ ΣΤΗ ΝΙΚΑΙΑ  ·

Kyriakos Nikolaidis  · 2 ημ.  ·

Χρήστος μπουρνέλης

"Τα πουλιά δεν κελαηδούν όταν νυχτώσει"...

Τον Νοέμβρη του 1899 γεννιέται στην Σμύρνη η Αγγέλα Παπάζογλου.

Ανήκε σε σημαντική οικογένεια μουσικών. O πατέρας της Δημήτριος Μαρωνίτης (ή Χιωτάκης) ήταν ξακουστός σαντουρίστας, κοντά του θα μάθει να παίζει βιολί και σαντούρι… Η Αγγέλα ανέβηκε στο πάλκο σε ηλικία 11 ετών, δίπλα στον πατέρα της.

Όμως, το μεγάλο χάρισμα της Αγγέλας ήταν η φωνή της. Δεν είχε κλείσει καλά-καλά τα 17 της και τα καφέ-αμάν της Σμύρνης τσακώνονταν ποιο θα την πρωτοκλείσει για δουλειά: Τζίτζικας, Αράπογλου, Αυταράς... Μέχρι το Κορδελιό έφτασε η φήμη της.

Με τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, ανάμεσα σε τόσους και τόσους πρόσφυγες που έφυγαν κυνηγημένοι από την Μικρασία, ήταν και η οικογένεια του "Χιωτάκη" η οποία εγκαθίσταται στην Κοκκινιά.

Για να βοηθήσει την οικογένειά της να επιβιώσει, η Αγγέλα συνέχισε να τραγουδά στα κέντρα του Πειραιά και των προσφυγικών συνοικισμών. Έτσι, το 1924 πιάνει δουλειά στο κέντρο τού Θεόφραστου, στις Τζιτζιφιές. Στην ορχήστρα του Θεόφραστου συμμετέχει ένας άλλος σμυρνιός μουσικός που έφτασε ως πρόσφυγας στην Ελλάδα και ζούσε στη Κοκκινιά.

Ο μουσικός αυτός ήταν σχεδόν μονίμως σοβαρός, άτομο με αρχές που δεν τις παρέβαινε ποτέ και με οποιοδήποτε μάλιστα κόστος, πρότυπο μιας αληθινής μάγκικης αισθητικής. Γι' αυτό του είχαν κολλήσει το παρατσούκλι "Αγγούρης", δηλαδή "ανυπότακτος", "ασυμβίβαστος", "δύσκολος", "ζόρικος". Το κανονικό του όνομα ήταν Βαγγέλης Παπάζογλου.

Την πρώτη φορά που άκουσε την Αγγέλα να τραγουδάει την ερωτεύτηκε. Την πλησίασε και της δήλωσε καθαρά και ξάστερα: "σ' αγαπώ και θα σε πάρω γυναίκα μου". Στα 25 της πια και δίχως προίκα, ο Βαγγέλης ήταν θείο δώρο για την Αγγέλα που τον ερωτεύτηκε. Μόνο που σύντομα την μεγάλη χαρά διαδέχτηκε μια μεγάλη θλίψη αφού η Αγγέλα άρχισε να χάνει το φως της με ταχύ ρυθμό. Μα ο Βαγγέλης εκεί: "σ' αγαπώ και θα σε πάρω γυναίκα μου". Και την πήρε. Όταν το 1927 η Αγγέλα ντύθηκε νύφη στο πλευρό τού Βαγγέλη, ήταν ήδη μισότυφλη. Δυο χρόνια αργότερα τυφλώθηκε τελείως.

Το ζευγάρι εγκαταστάθηκε σε μια παράγκα στην Κοκκινιά και ζούσε από την μουσική του Βαγγέλη και το τραγούδι της Αγγέλας.

Το 1937, ο Βαγγέλης Παπάζογλου αρνήθηκε να διαπραγματευτεί με τους λογοκριτές της μεταξικής δικτατορίας (που αποκαλούσε "αμόρφωτους") το περιεχόμενο των τραγουδιών του και σταμάτησε να ηχογραφεί.

«Του τα κόψανε γιατί δε δέχτηκε ν' αλλάξει ούτε ένα λόγο, ούτε ένα λόγο: Στον «Μπατίρη» αυτός ο λόγος ήτανε όλο το νόημα του τραγουδιού. Εκεί που λέει «ελεύθερος να ζήσω» του το σημειώσανε να το σβήσει και να γράψει «χαρούμενος να ζήσω». 

– Έτσι σας αρέσει; τους είπε. Ε, λοιπόν, εμένα έτσι δε μ' αρέσει! Εγώ δεν είμαι χαρούμενος αν δεν είμαι λεύτερος. Εγώ άμα έχω σκλαβιά πάνω απ' το κεφάλι μου δε γελάω! …Εγώ δε γελάω άμα δεν είμαι λεύτερος, έτσι είμαι μαθημένος. Δεν τα δίνω τα κομμάτια!», θυμάται η Αγγέλα.

Την ίδια εποχή απαγόρευσε και στην Αγγέλα να ξανατραγουδήσει σε μαγαζί. Από δω και πέρα οι δυο τους θα ζούσαν μόνο με το μεροκάματο του Βαγγέλη.

Ένα βράδυ που έριχνε ο θεός με τον θεό και η Αγγέλα περίμενε τον Βαγγέλη να γυρίσει από την δουλειά, το ταβάνι της παράγκας άρχισε να στάζει. Η τυφλή Αγγέλα πάλεψε να βρει κάπου να σταθεί και τελικά βολεύτηκε σε μια γωνιά του κρεβατιού. Όταν μπήκε ο Βαγγέλης και την είδε ξεπαγιασμένη, σκίστηκε η καρδιά του. Την τύλιξε με μια κουβέρτα και την πήρε αγκαλιά για να την ζεστάνει.

Ο θρύλος λέει πώς εκείνη την βραδιά της σιγοψιθύρισε και κάτι στίχους που βγήκαν από μέσα του: "Βάλε με στην αγκαλιά σου για να κοιμηθώ κοντά σου..." Ο ίδιος θρύλος λέει ότι η Αγγέλα συμπλήρωσε αυτούς τους στίχους: "Βάλε με, φως μου, βάλε με..."

Ο Βαγγέλης αποκαλούσε "φως μου" την τυφλή γυναίκα του.

Το 1940, με το που μπαίνουν οι Γερμανοί στην Αθήνα, ο Βαγγέλης σταματάει την ενασχόλησή του με την μουσική.

"Τα πουλιά δεν κελαηδούν όταν νυχτώσει", έλεγε.

Αρνείται να παίζει για να χορεύουν "φχαριστημένοι ως κι οι μαυραγορίτες", πέταξε το όργανο και το κοστούμι, άρπαξε ένα τσουβάλι και έκανε τον παλιατζή στις γειτονιές του Πειραιά, αρνούμενος να παίξει τα τραγούδια του για τους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους.

Δεν πρόκειται να ξαναδουλέψει ως μουσικός. Η πείνα τον καταβάλλει. Εξασθενημένος όπως είναι, τον χτυπάει η φυματίωση. Όταν αισθάνεται το τέλος του να πλησιάζει, πιάνει και μοιράζει τις παρτιτούρες πολλών ανέκδοτων κομματιών του, στο καφενείο των μουσικών στην οδό Αθηνάς 33, με την ευχή να τα εκδώσουν ο καθένας στο δικό του όνομα. Την τύχη τους είναι πλέον αδύνατο να μάθουμε.

Ο Βαγγέλης Παπάζογλου πεθαίνει στις 27 Ιουνίου 1943. Για να τον μοιρολογήσει το τελευταίο βράδυ, η Αγγέλα δανείζεται δυο καρέκλες από την γειτόνισσα προκειμένου να ακουμπήσει το φτωχικό φέρετρο.

Η κηδεία γίνεται δίχως παπά, μιας κι ο παπάς της συνοικίας ήταν μαυραγορίτης. Όση ώρα βάσταξε, από τα μάτια της Αγγέλας δεν βγήκε ούτε ένα δάκρυ. Πριν το φέρετρο κατεβεί στον λάκκο, έσκυψε και φίλησε τον σύντροφό της, ξεπροβοδίζοντάς τον με λίγα μνημειώδη λόγια που θα ταίριαζαν απόλυτα σε αρχαιοελληνική τραγωδία: 

«Καλά έκανες και παινευόσουν που ήμουν γυναίκα σου. Την παλληκαριά σου όμως δεν την ήξερες. Ούτε ο θεός δεν παντρεύτηκε αόμματη γυναίκα».

Η Αγγέλα Παπάζογλου έζησε άλλα σαράντα χρόνια με μόνη της παρέα τον θετό τους γιο, Γιώργη Παπάζογλου.

Όταν θα έφευγε για να συναντήσει τον Βαγγέλη της, ήταν 17 Αυγούστου 1983.

"κι αν αποθάνω και βρεθεί

κανένας και με θάψει

είμαι του δρόμου το παιδί

κι εκείνος ας με κλάψει"

Η δολοφονία του Δημοσιογράφου Κώστα Βιδάλη #Παραμονές_15_8_του_1946

 

 Ο Κώστας Βιδάλης, δημοσιογράφος του «Ριζοσπάστη», αφήνει την τελευταία του πνοή στον Θεσσαλικό κάμπο, άγρια δολοφονημένος από συμμορία ακροδεξιών.

O Σούρλας με συμμορίτες του και δεξιά ο Κώστας Βιδάλης | Τύπος της εποχής

Ο δημοσιογράφος πρέπει να ενοχλεί. Αν δεν ενοχλεί κάνει δημόσιες σχέσεις και όχι δημοσιογραφία. Αυτό είναι ένα βασικό θεώρημα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αυτή η «ενόχληση» μπορεί να τον φέρει αντιμέτωπο με θανάσιμους κινδύνους. Αυτό το ξέρει. Αναγνωρίζει τους κινδύνους. Κάποιοι, ίσως οι περισσότεροι, μπροστά σε αυτή τη συνθήκη υποχωρούν και συνθηκολογούν. Υπάρχουν και εκείνοι, ωστόσο, που κοιτάνε τον κίνδυνο κατάματα και πηγαίνουν καταπάνω του. 

Ένας από αυτούς τους δημοσιογράφους ήταν και Κώστας Βιδάλης, ο οποίος μια ημέρα σαν σήμερα, πριν από 77 χρόνια, έπεφτε νεκρός, άγρια δολοφονημένος από μια ακροδεξιά συμμορία που δρούσε και τρομοκρατούσε τους πολίτες στον Θεσσαλικό κάμπο.

Ένας δημοσιογράφος που τιμούσε την αποστολή του

Ο Κώστας Βιδάλης γεννήθηκε το 1904 στην Αθήνα. Ο πατέρας του ήταν μαρμαράς και η μάνα του ράφτρα. Φτωχή οικογένεια που με δυσκολία, αλλά αξιοπρέπεια, κατάφερνε να βγάζει τα προς το ζην. Ο μικρός Κώστας γνώρισε από νωρίς το σκληρό πρόσωπο της ζωής αφού έχασε τον πατέρα του όταν ήταν ακόμα μαθητής. Αναγκάστηκε να αφήσει για λίγο το σχολείο προκειμένου να κάνει διάφορες δουλειές του ποδαριού, ώστε, να βοηθάει την μητέρα του στα οικονομικά του σπιτιού.

Παρά τις δυσκολίες, ο Κώστας, επέστρεψε στο σχολείο (ενώ παράλληλα δούλευε). Τελειώνοντας το Γυμνάσιο κατόρθωσε να περάσει στη Νομική σχολή της Αθήνας.

Ουδέποτε την ολοκλήρωσε και αυτό γιατί είχε βρει ήδη τι ήθελε να κάνει στη ζωή του. Ήθελε να γίνει δημοσιογράφος. Ήταν ερωτευμένος με αυτή τη δουλειά. Άρχισε να γράφει σε διάφορα έντυπα και αρχικά φαίνεται πως έχει μια ιδιαίτερη προτίμηση στο οικονομικό ρεπορτάζ, όπου, μάλιστα, καταφέρνει να διακριθεί ανάμεσα στους συναδέλφους του.

Εκτός από δημοσιογράφος, ωστόσο, ο Βιδάλης είναι και ένας πολιτικά στρατευμένος άνθρωπος. Όταν συνδυάσει αυτά τα δυο θα βρεθεί στον «Ριζοσπάστη». Πηγαίνει ως απεσταλμένος στη Βαρκελώνη προκειμένου να καλύψει την «Σπαρτακιάδα», την αθλητική διοργάνωση που ήταν η «απάντηση» των κομμουνιστών στον ελιτισμό των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων. Μένει εκεί για να καλύψει το ξέσπασμα του Ισπανικού εμφυλίου κάτι που τον σημαδεύει τόσο δημοσιογραφικά όσο και πολιτικά. 

Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, θα «πέσει» πάνω στην επιβολή της δικτατορίας από τον Ιωάννη Μεταξά. Παρά το γεγονός ότι, πλέον, τα πράγματα είναι δύσκολα για μαχητικούς δημοσιογράφους, ο Βιδάλης αποκαλύπτει ένα σκάνδαλο που είχε ως κεντρικό πρόσωπο τον επιχειρηματία (και άνθρωπο του μεταξικού καθεστώτος) Μποδοσάκη. 

Η δημοσιογραφική αυτή επιτυχία του «χαρίζει» μια θέση ανάμεσα στους εξόριστους, πολιτικούς κρατούμενος, στα Κύθηρα.

Τίποτα από αυτά, όμως, δεν πτοεί τον Βιδάλη. Μετά την εξορία γίνεται και επίσημα μέλος του ΚΚΕ και γίνεται γραμματέας της Επιτροπής Κεντρικής Διαφώτισης του ΕΑΜ. 

Παράλληλα, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο στήσιμο του δικτύου του παράνομου αντιστασιακού Τύπου, με ναυαρχίδα τη θρυλική «Ελεύθερη Ελλάδα», που στήθηκε σε ένα μυστικό τυπογραφείο στην Καλλιθέα


Παρά τις επιτελικές θέσεις που είχε αρχίσει να αποκτά, ο Βιδάλης παρέμενε ένας ενεργός ρεπόρτερ. Ήθελε και ουσιαστικά απαιτούσε να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του ρεπορτάζ. 

Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η παρουσία του στη θρυλική «Μάχη της Σοδειάς» τον Ιούλιο του 1944, όταν οι Ναζί που υπέφεραν από την κατάρρευση των πολεμικών μετώπων και είχαν τεράστια προβλήματα επιμελητείας, αποφάσισαν, σε αγαστή συνεργασία με τους ντόπιους συνεργάτες τους, να αρπάξουν καρπούς και τρόφιμα από τους αγρότες του Θεσσαλικού κάμπου. 

Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ συγκρότησαν ειδικές ένοπλες ομάδες που προστάτευαν τη σοδειά και έδωσαν σκληρές μάχες με τους ναζί. 

Όταν η «Μάχη της Σοδειάς» έληξε νικηφόρα για τους αντάρτες, ο Βιδάλης επέστρεψε στα γραφεία του Ριζοσπάστη, μαύρος από τους καπνούς, ρακένδυτος και με πρησμένα μάτια από τις κακουχίες, έδωσε το ρεπορτάζ του και επέστρεψε στο σπίτι του για να ξεκουραστεί.

Η άγρια δολοφονία ενός μάρτυρα της δημοσιογραφίας

Μετά από τη θρυλική «Μάχη της Σοδειάς», ο Βιδάλης δέθηκε συναισθηματικά με τους ανθρώπους του κάμπου. 

Μετά τα Δεκεμβριανά και τη «Συμφωνία της Βάρκιζας», οι ντόπιοι που τόσο είχε δεθεί μαζί τους ο Βιδάλης, βιώσαν στο πετσί τους τις «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» που οργάνωσε το εμφυλιακό κράτος και εφάρμοσαν διάφορες παρακρατικές και ακροδεξιές οργανώσεις. Η Θεσσαλία «φλεγόταν» και ο Βιδάλης ήθελε να είναι εκεί και να καταγράφει τα όσα βίωναν οι φτωχοί αγρότες.

Ήταν, πλέον, πολιτικός συντάκτης αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να θέλει να πάει σε ένα (κατ’ ουσίαν) πολεμικό μέτωπο. 

Δεν τον εμπόδισαν ούτε οι προειδοποιήσεις των συναδέλφων του πως αν πάει εκεί κινδυνεύει η ζωή του αφού δρουν αδίστακτες παρακρατικές συμμορίες, όπως αυτή του αδίστακτου, ακροδεξιού, φονιά Σούρλα. 

Ο Βιδάλης, ωστόσο, δεν καταλαβαίνει από αυτά.

Φεύγει για τη Θεσσαλία και αρχίζει να κάνει ρεπορτάζ με τον τρόπο που εκείνος ήξερε.

 «Κανείς δεν τον έστειλε στη Θεσσαλία, στο στόμα του λύκου. Πήγε μόνος του. Θεληματικά. 

Και ο Καραγιώργης (σσ: διευθυντής τότε του Ριζοσπάστη) και οι συνάδελφοί του προσπάθησαν να τον συγκρατήσουν, να μην τον αφήσουν να φύγει. 

Δεν άκουγε, όμως. 

Μέρες είχε μείνει άγρυπνος με φουρτουνιασμένη καρδιά, με την αγωνία πως οι Σούρληδες καίγαν τα χωριά, άρπαζαν το βιος του κοσμάκη, έδερναν μέχρι θανάτου τους αγρότες, βίαζαν γυναίκες, σκότωναν αγωνιστές», έλεγε αργότερα η σύντροφος του δημοσιογράφου, Κάτια Βιδάλη.

«Δεν πρόκειται ν” ακούσω πια κανέναν. Η Θεσσαλία έχει γίνει ένα απέραντο σφαγείο. Οσοι γλίτωσαν από των Γερμανών το βόλι, σφάζονται σαν αρνιά. Είμαι δημοσιογράφος, πρέπει να κάμω τη δουλιά μου, να καταγγείλω όλο αυτό το όργιο της τρομοκρατίας. Ν’ αποκαλύψω τους δράστες», έλεγε ο ίδιος και έφυγε «σαν σίφουνας» για τη Λάρισα. 

Μερικές ημέρες αργότερα ο Ριζοσπάστης θα δημοσιεύσει το ρεπορτάζ του Βιδάλη που αποκάλυπτε μια ζοφερή, εφιαλτική κατάσταση για τους φτωχούς αγρότες στον κάμπο. Όπως ήταν φυσικό τόσο το ρεπορτάζ όσο και η παρουσία του Βιδάλη στην περιοχή, ενόχλησε. Ήταν ένα αγκάθι.

Στις 13 Αυγούστου 1946, ο Βιδάλης, ταξίδευε από Λάρισα για Βόλο. Ήταν η μέρα που ο «Ριζοσπάστης» πήρε το τελευταίο του μήνυμα: «Λογαριάζω να ‘μαι αυτού Παρασκευή βράδυ, 16 του μηνός. Μάζεψα φοβερό υλικό. Θα τα πούμε».

Στο χωριό Πλατύκαμπος, κοντά στο Κιλελέρ, 10 χιλιόμετρα από τη Λάρισα σταματούν το τρένο συμμορίτες του Σούρλα. Πάνοπλοι εισβάλλουν στα βαγόνια του και, μπροστά σε αξιωματικούς του στρατού που παρακολουθούν χωρίς να αντιδράσουν, αρπάζουν τον Βιδάλη. Ακόμα και στο μικρό καφενείο του γειτονικού χωριού Μελία, όπου τον οδηγούν, εκείνος κάνει ρεπορτάζ, ρωτώντας τους χωρικούς για τη ζωή τους, για τη σοδειά.

Οι συμμορίτες του Σούρλα, οδηγούν τον Βιδάλη στο νεκροταφείο του χωριού. Τον βασανίζουν φρικτά προκειμένου να τους πει μυστικά του ΚΚΕ. Εκείνος δεν τους δίνει την παραμικρή πληροφορία και όταν εκείνοι αντιλαμβάνονται πως δεν πρόκειται να «κερδίσουν» κάτι, τον εκτελούν εν ψυχρώ με πέντε σφαίρες. Στη συνέχεια πέταξαν το άψυχο κορμί του Βιδάλη σε ένα χωράφι. Τα αγρίμια και τα όρνια της περιοχής, έφαγαν τις σάρκες του δημοσιογράφου.

Μερικές εβδομάδες μετά, μια ηλικιωμένη αγρότισσα, η Σουλτάνα Τζουβάρα, κατευθύνει σκόπιμα τις γαλοπούλες της για να βοσκήσουν προς την Κούμια και εκεί, με κίνδυνο της ζωής της, μάζεψε όσα οστά βρήκε και στη συνέχεια τα έθαψε σε κοντινή απόσταση.

Νίκος Δεμισιώτης
Πηγή: Reader

Το αλιεύσαμε από εδώ: https://ellinofreneianet.gr/documents/mousafirides/38386-i-dolofonia-toy-dimosiografoy-kosta-vidali.html

Για τους Ελεύθερους κι Ωραίους του Νοέμβρη...«Κι Εσύ Αυτό δε θα 'κανες;»

Digeni C Semina:
Για τους ελεύθερους κι ωραίους του Νοέμβρη, γράφω στον "Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου".
(Η φωτογραφία είναι του 1973, από εκδρομή του Γυμνασίου και αυτό το κείμενο γράφτηκε με τη ματιά εκείνου του κοριτσιού .)

***

Όταν ακούω το στίχο «Did they get you to trade your heroes for ghosts?», από το «Wish you were here» των Pink Floyd, νομίζω πως αρχίζει μια συγκινητική χρονοκαταβύθιση, μπροστά στο μαύρο οικογενειακό ραδιόφωνο «Τelefunken», στο παλιό μας σπίτι της οδού Σερρών 71.

 Επιστρέφω εκεί γύρω στην τρίτη γυμνασίου, όπου καταγοητευμένη από Μαρξ και Λένιν, εμπεδώνω (διαβάζοντας πολύ, δεδομένου και του ότι ο μπαμπάς δε με αφήνει να βγαίνω από το σπίτι μόλις βραδιάζει) πως το καπιταλιστικό σύστημα στηρίζεται στην αδικία και στην εκμετάλλευση.

 Δε δέχομαι ότι το κέρδος μπορεί να τεθεί πάνω από τον άνθρωπο. Με δυο - τρεις συμμαθήτριές μου, έχουμε την πεποίθηση ότι αφού δεν ανεχόμαστε την αδικία, τη βία και την καταπίεση, είμαστε σωστές και συνειδητοποιημένες κομμουνίστριες. Χρησιμοποιούμε μεταξύ μας «κόκκινη» ορολογία και επαναστατικά τσιτάτα, πιστεύοντας ότι έχουμε τη δυνατότητα οικοδόμησης ενός καλύτερου κόσμου, που θα χωράει όλους τους ελεύθερους ανθρώπους. 

Υποψιαζόμαστε πως όσοι προσπαθούν να μας πείσουν πως τίποτε κακό γύρω μας δεν αλλάζει, το κάνουν γιατί το συμφέρον τους είναι να μας έχουν υποταγμένους. Και αυτό εμείς δεν το δεχόμαστε, και μάλιστα μας θυμώνει και πάρα πολύ. 

Ημαστε μικρές αφιονισμένες αντάρτισσες και μισούμε με όλη μας τη δύναμη τη χούντα της Ελλάδας.
Είναι 16 Νοεμβρίου του 1973. 

Γίνεται κοσμογονία εδώ και δυο μέρες στο Πολυτεχνείο. Η μαμά μου και η γιαγιά μου έχουν αφήσει ό,τι κάνουν κι ακούν, βουρκωμένες και αμήχανες, τις βραχνιασμένες φωνές στο ραδιόφωνο, να λένε: «Εδώ Πολυτεχνείο! Αδέλφια μας στρατιώτες, είμαστε άοπλοι!». 

Μέσα στο Πολυτεχνείο και έξω από αυτό, χιλιάδες πολίτες έχουν ξεσηκωθεί και διαδηλώνουν ενάντια στη δικτατορία. Οι φοιτητές έχουν στήσει ραδιοφωνικό πομπό που κατασκευάζουν σε χρόνο ρεκόρ, στα εργαστήρια της σχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών: «Εδώ Πολυτεχνείο, εδώ Πολυτεχνείο. Σας μιλάει ο ραδιοφωνικός σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών, των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων». 

Η φοιτητική κινητοποίηση έχει μετατραπεί σε λαϊκή εξέγερση, η χούντα πρώτη φορά βρίσκεται αντιμέτωπη με κάτι τόσο σφοδρό και μαζικό. Ακούμε τις συνεχείς εκκλήσεις για φάρμακα, ιατρικά εργαλεία, γιατρούς και ασθενοφόρα. 

Η γιαγιά μου δίπλα στο ραδιόφωνο, όχι μόνο τους ακούει με προσοχή, αλλά και, όπως πάντα, απαντάει: «Αχ παιδάκια μου, τι είναι αυτό που πάθατε; Να προσέχετε, έχουν όπλα αυτοί, είναι κακοί άνθρωποι, να 'χετε τον νου σας» - η γιαγιά μου πάντα συνομιλεί και με το ραδιόφωνο και με την τηλεόραση. Εχει τη βεβαιότητα ότι την ακούν. Γι' αυτό τους νουθετεί όλους, με πολλή αγάπη. 

Εγώ αναρωτιέμαι τι μπορώ να κάνω. Εχω αποφασίσει να πάω στο Πολυτεχνείο. Πηγαίνω στο μπάνιο κι αδειάζω μέσα στη μεγάλη σχολική τσάντα όλο το φαρμακείο του σπιτιού. Τετράδια, βιβλία και μολύβια κρύβονται κάτω από το στρώμα. Διαπράττω και την πρώτη κλοπή: Παίρνω από την καβάτζα της μαμάς 700 δραχμές. Σήμερα είμαι απογευματινή. Φοράω την μπλε ποδιά και φεύγω για το σχολείο. Εχω ήδη τηλεφωνηθεί με τη Χριστίνα και με περιμένει στη στάση του λεωφορείου. Κουβαλάει στη δική της τσάντα - όπως μ' ενημερώνει - καμιά εικοσαριά τυρόπιτες, σοκολάτες και μπισκότα. 

Αγοράζω και εγώ ό,τι μπορώ από το φαρμακείο κι από το ζαχαροπλαστείο του κυρίου Γιώργου και πάμε στο Πολυτεχνείο. Κρυφά από τους δικούς μας. Ημασταν πια κι εμείς στην παρανομία. 

Χιλιάδες κόσμου, φοιτητές, μαθητές, εργαζόμενοι, βρίσκονται ήδη εδώ, για ν' αγωνιστούν ως την τελική νίκη. Μόλις έχει φτάσει και επιτροπή αγροτών από τα Μέγαρα και συναντιέται με τη Συντονιστική των φοιτητών. 

Πάμε και εμείς μέσα και ξεφορτώνουμε την πραμάτεια μας. Στο μεταξύ, έχω αγοράσει και όλα τα κουλούρια που είχε ένας πλανόδιος κουλουράς, οπότε η συνολική προσφορά μας, κάνει μια άλφα εντύπωση στα παιδιά, που μας λένε ευχαριστώ και μας φιλάνε σταυρωτά. 

Ακριβώς πίσω μας, ακούω μια αγαπημένη φωνή και δυνατά χειροκροτήματα. Σε απόσταση αναπνοής, ο Νίκος Ξυλούρης! Τραγουδάει συγκλονιστικά (και μαζί του όλος ο κόσμος) το «Πότε θα κάνει ξαστεριά». Τον σηκώνουν στα χέρια. Είναι πραγματικά σαν Αρχάγγελος. Ενα παιδί με κρητική προφορά, από τη Συντονιστική, λέει πως «ο Ψαρονίκος είναι εδώ από το πρώτο λεπτό και δεν κρύφτηκε στιγμή. Θέλει να ξέρουν όλοι πως είναι μαζί μας». 

Ο Ξυλούρης τραγουδάει δίπλα μου γελαστός και αγέρωχος, κάνοντας το σήμα της νίκης. 

Δεν ξέρω πώς περνάνε οι ώρες, δεν έχω επαφή με τον χρόνο, δεν είμαι πια με τη Χριστίνα, τη χάνω μες στον κόσμο, τρέμω στην ιδέα τού τι θα γίνεται στο σπίτι, που θα αναρωτιούνται γιατί δεν γύρισα ακόμη από το σχολείο, είχα πεντάωρο υποτίθεται. Μαμά και γιαγιά θα 'χουν τρελαθεί, ψιλοζαλίζομαι, είναι πολύς ο κόσμος εδώ, δε χωράμε, με σπρώχνουν, προσπαθώ να μην πέσω, κρατιέμαι καλύτερα στα κάγκελα. «Ψωμί - Παιδεία - Ελευθερία», φωνάζουμε εμείς - «Δε σε θέλει ο λαός, πάρ' τη Δέσποινα και μπρος», λένε κάποιοι απέξω. 

Θα με σκοτώσει ο πατέρας μου, σκέφτομαι, πρέπει να γυρίσω σπίτι. Πέφτει πολύ ξύλο τριγύρω. Σπασμένα πανό. Ματωμένα πρόσωπα. Οδοφράγματα. 

Εχει αγριέψει πολύ η αστυνομία. Φοβάμαι.
«Εξω τώρα οι Αμερικάνοι. Εξω οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Εξω οι βάσεις του θανάτου». «Είμαστε άοπλοι, αδέλφια μας στρατιώτες, είμαστε άοπλοι!»

Πρέπει οπωσδήποτε να βγω έξω. 

Είναι βράδυ κι εδώ θα χυθεί πολύ αίμα σε λίγο. Το βλέπω το πράγμα. Σέρνομαι ανάμεσα στο πλήθος και κατορθώνω να βγω στην Πατησίων. 

Οι άνθρωποι γύρω από το Πολυτεχνείο ουρλιάζουν: «Κάτω η χούντα, η χούντα θα πέσει απ' το λαό». Οι αστυνομικοί μοιάζουν λυσσασμένοι. Πέφτει ξύλο. Δακρυγόνα. Φωτιές.

Παθαίνω σύγκρυο, τρέχω προς το θέατρο «Αλφα», όταν κάποιο πολύ δυνατό χέρι μ' αρπάζει από τη μέση. «Ηρθε το τέλος μου», σκέφτομαι, και γυρίζω να δω τον προσωπικό μου Μάλλιο ή Μπάμπαλη. Είναι ο μπαμπάς μου. Αλλόφρων! 

Το πρώτο πράγμα που σκέφτομαι, εκείνο το κλάσμα του δευτερολέπτου, έτσι όπως τον βλέπω ανήσυχο για μένα, είναι: «Μ' αγαπάει!». Οπότε, ας με χαστουκίσει, ας μου κάνει ό,τι θέλει, αρκεί που ανησύχησε τόσο πολύ για μένα κι έτρεξε σαν τρελός να με ψάξει, ποιος ξέρει πόσες ώρες να με ψάχνει.

 Είναι κατακόκκινος, εκνευρισμένος, αγχωμένος, με σέρνει μέχρι το αυτοκίνητό του, από το χέρι, από τους ώμους, από τα μαλλιά, ούτε που θυμάμαι. Αυτό που θυμάμαι είναι ότι μάλλον μου σώζει τη ζωή. Μισή ώρα μετά, η Αστυνομία στα Χαυτεία χτυπά διαδηλωτές στο ψαχνό, εκτός από δακρυγόνα ρίχνει και πραγματικά πυρά. Νομίζω κάπου τότε, ανακοινώνεται και ο πρώτος νεκρός. 

Σε όλη τη διαδρομή, μέχρι την Ακαδημία Πλάτωνος, οδηγεί σαν τρελός, δε με κοιτάζει και δε μου μιλάει. Σταματάει μόνο σ' ένα περίπτερο και παίρνει τηλέφωνο τη μαμά μου:
«Τη βρήκα. Ερχόμαστε».
Τη στιγμή που παρκάρει κάτω από το σπίτι, με πιάνει από τους ώμους και μου λέει, ακουμπώντας σχεδόν τη μύτη του στη μύτη μου:
«Δεν θα ξανακάνεις ποτέ κρυφά ούτε κάτι κακό ούτε κάτι καλό. Συνεννοηθήκαμε;».
«Πώς με βρήκες;».
«Πήρε η Χριστίνα τηλέφωνο κατατρομαγμένη κι είπε πως σ' άφησε, όπως βλέπουμε την πύλη, αριστερά».
«Κι εσύ αυτό δε θα 'κανες;».
«Αλλο είμαι εγώ, εγώ δεν είμαι εσύ... κι εγώ το 'κανα το πρωί».

***

Αυτό είναι ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο του βιβλίου μου «Κίτρινο Υποβρύχιο», που αναφέρεται σ' εκείνες τις τρεις νύχτες του Νοέμβρη. Πολλά από τα παιδιά, που πρωταγωνίστησαν σ' αυτές, έγιναν μετά φίλοι μου. Νιώθω περήφανη και τυχερή που με κάποια από αυτά συμπορευτήκαμε κι αγαπιόμαστε ακόμη.
Ηταν οι ελεύθεροι κι ωραίοι. Ηταν οι άοπλοι. 

Αυτοί που δεν εξαργύρωσαν. Κάποιους άλλους, που μετά από εκείνες τις νύχτες, χάθηκαν στη σκόνη του συμβιβασμού, δεν τους θυμάμαι. Δε χωράνε μέσα στη φλεγόμενη εικόνα των ανθρώπων που πάλεψαν ενάντια στους παντοδύναμους μηχανισμούς ενός απάνθρωπου συστήματος, για να φτιάξουν έναν άλλο κόσμο με ελευθερία, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη. Που άνοιξαν έναν άλλο δρόμο, έναν δρόμο ανοιχτό να τον περπατήσουμε, σε μια εποχή που οι κρατούντες θέλουν να ξεμπερδέψουν με την ουσία του Πολυτεχνείου, των μηνυμάτων και του περιεχομένου του.

 Το Πολυτεχνείο, όμως, συνεχίζεται και σήμερα, μέσα στα αμφιθέατρα, στους δρόμους και στους καθημερινούς αγώνες. Ολα αυτά, που κανείς δεν μπορεί ν' αλλάξει, είναι το Πολυτεχνείο!
https://www.rizospastis.gr/page.do?publDate=13/11/2021&id=18387&pageNo=33

— Πάρε το κάρβουνο και δούλεψε...

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΡΙΑΤΗ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ

Πριν τον γνωρίσω, τον άκουγα από καιρό. Ήμουνα τότε υπάλληλος στην Εθνική Τράπεζα και μου μιλούσε συχνά για δαύτονε, με πίστη και με αγάπη, ο άλλος του μαθητής — ο Νίκος Χρονόπουλος — συνάδελφός μου τότε στην Τράπεζα. 

Θυμάμαι που μου έλεγε πώς τον είχε καλέσει ο Ραγκαβής, εκ μέρους τής ελληνικής κυβέρνησης, να παρατήσει τα καλά του, το ατελιέ του στη Γερμανία, τη γκαλερί που τον στέλνανε σε καλλιτεχνικά ταξίδια, τους συναδέλφους του, Κοκόσκα κλπ., που μαζί τους δημιούργησε για πρώτη φορά το γερμανικό εξπρεσιονισμό, και νάρθει στην Ελλάδα για να διδάξει στο πολυτεχνείο. 

Ήταν τότε που ο Χίτλερ κυνηγούσε τον κάθε προοδευτικό — και τέτοιος ήταν ο Μπουζιάνης. ΄Ετσι, μαζί με την αγάπη του για τον τόπο του, είχε ένα λόγο πάρα πάνω να δεχτεί την πρόταση τής ελληνικής κυβέρνησης και νάρθει. Πούλησε λοιπόν ό,τι είχε και δεν είχε, άφησε το ωραίο ατελιέ του, τις δόξες του, τις γνωριμίες του, τις συνήθειές του και έτρεξε στην πατρίδα. Και έφτασε μια μέρα. 

Και παρουσιάστηκε στους αρμοδίους, μα ή θέση δεν βρέθηκε 'κενή. Όταν κατάλαβε πως τον κοροϊδέψαν κλείστηκε στο σπιτάκι που πρόφτασε ν΄ αγοράσει στη Δάφνη και ντρεπόταν να παρουσιάσει στον κόσμο αυτό το άδειο σπίτι, που δεν είχε τα μέσα να του βάλει ούτε μια καρέκλα.

 Όμως δεν ήταν εύκολο να τον κάνω δάσκαλο. Δεν έπαιρνε μαθητές ο Μπουζιάνης. Ο Χρονόπουλος ήταν ο μόνος μαθητής του τότε. Και από αυτόν μόνο περίμενα να μου τόνε συστήσει. Όταν κάποτε τον είδα, επιτέλους, γοητεύτηκα μαζί του. Και ευτυχώς, δέχτηκε χωρίς δυσκολία να δει την δουλειά μου. Και ήρθε και την είδε. Και στάθηκε και κουβεντιάσαμε, και γίναμε φίλοι. Μείναμε πολλή ώρα και μου έλεγε διάφορα. Εγώ τον άκουγα χωρίς να μιλώ. Στο τέλος συμφωνήσαμε να αρχίσουμε μάθημα.
— Θα πρέπει να ξεχάσεις ό,τι ξέρεις. Είναι πιο δύσκολο αυτό. Θα πρέπει να μάθεις μαζί μου οπό την αρχή. Θα πρέπει νάχεις κουράγιο, έχεις ταλέντο. Δε φτάνει το ταλέντο. Πρέπει να έχεις χαρακτήρα. Η τέχνη θέλει θυσίες!
Ο Μπουζιάνης σα δάσκαλος ήταν αλλιώτικος από τούς άλλους δασκάλους. 

Δεν δίδασκε, έκανε κάτι καλύτερο: εργαζόταν ο ίδιος. Και δεν εργαζόταν όπως όταν δούλευε για τον εαυτό του, κατέβαινε στο επίπεδο του μαθητή. Και αυτό πολύ τον κούραζε. Και μετά το μάθημα ήταν εξαντλημένος. Μα σταματούσε, δεν ξεκουραζόταν πριν να φτάσει σε αποτέλεσμα. Πριν σου δείξει εκείνο που ήθελε να σου δείξει.
Μούλεγε:
— Κανένας δάσκαλος δεν το κάνει, να δείχνει στο μαθητή τις αδυναμίες του. Και παιδευόταν να πετύχει εκείνο που ήθελε και πολλές φορές έσβηνε κάτι που εσύ το έβλεπες θαυμάσιο.
Και όταν του έλεγες:
— Γιατί το σβήσατε αυτό; Σου απαντούσε:
— Και το σβήσιμο μέσα στην τέχνη είναι!
Ερχόταν στο ατελιέ μου στις 11 το πρωί και δούλευε ως τις 6 το απόγευμα, χωρίς να διακόψει, χωρίς να φάει. Άναβε το ένα τσιγάρο πίσω από το άλλο, έπινε μερικούς καφέδες, και συνεχώς βημάτιζε. Τρία βήματα μπροστά, για να ζωγραφίσει στο καβαλέτο, τρία βήματα πίσω για να δει το αποτέλεσμα. Αυτός ο βηματισμός ήτανε συνεχής σε όλη τη διάρκεια του μαθήματος. Και εγώ όρθια δίπλα του όλη αυτή την ώρα, χωρίς να μιλούμε, να βλέπω πότε το μοντέλο, πότε τη δουλειά του. Δεν μου εξηγούσε τίποτα. Κάποτε στο τέλος μου έλεγε:
— Αυτό είναι!
Άλλη φορά πάλι, μου έλεγε:
— Πάρε το κάρβουνο και δούλεψε εσύ.
Με ένα πινέλο πλατύ δυο δάχτυλα, δουλεύαμε το κάρβουνο το απλωμένο στο χαρτί, όπως θα δουλέψουμε αργότερα το λάδι. Επέμενε να ξεχωρίσω τούς τρεις τόνους: το φως, τον ημίτονο και τη δύναμη. Και να ξέρω πως, κάθε σχήμα και κάθε μέρος του σχήματος έπρεπε να έχει σωστά αυτές τις τρεις διαβαθμίσεις. Έπρεπε το περίγραμμα να μην είναι σαφές, όπως όταν κόβουμε ένα χαρτί με το ψαλίδι, αλλά να δουλεύεται μαζί με το φόντο, έτσι που να υπάρχει ανάμεσα η επίδραση του φωτός. Γενικά, το κάθε σημείο του έργου, επέμενε να δουλεύεται μαζί με το διπλανό του και το έργο να βλέπεται σα σύνολο και όχι να προσέχει κανείς να πετύχει ένα σημείο, Αγνοώντας όλα τα άλλα. Το έργο έπρεπε να προχωρεί όλο μαζί. Να βρίσκεται όλο στο ίδιο στάδιο και μόνο τότε να προχωρούμε προς τη φινέτσα, προς το τελείωμα.
Περάσανε πολλά χρόνια από το πρώτο μάθημα. Και ερχόταν ταχτικός και γεμάτος ενδιαφέρον. Πολλές φορές τον κούραζα.
— Δεν πειθαρχείς! μου έλεγε.
Και σε λίγο μονολογώντας:
— ΄Ισως έχει δίκιο. Ίσως είναι καλύτερα έτσι. Μα επέμενε να δουλεύει για μένα και να μου ζητάει να κάνω ό,τι έπρεπε.
Τώρα είμαστε τέσσερις οι μαθητές του. Έκτος από μένα και το Χρονόπουλο, οι άλλοι δυο είναι ο Συμεωνίδης και η Μαρκοπούλου. Όταν κάποιο καλοκαίρι παραθερίζαμε στην Ερυθραία με την οικογένειά μου, ο Μπουζιάνης ερχότανε για το μάθημα ως εκεί.
Ήταν λιγόφαγος και του άρεσε στο τραπέζι να σου ανοίγει την καρδιά του και να σου λέει για διάφορα δικά του. Μια από τις μικρές του πίκρες ήταν και το δέντρο της αυλής του. Ένας ψηλός ευκάλυπτος — αγαπημένος του — που του έδινε χαρά να τον βλέπει κάθε πρωί όταν έκανε τη γυμναστική του. Μα ο κακός ο γείτονας, βρήκε πρόφαση πως χαλούσε τα θεμέλια και του τον έκοψε. Τον έκλαψε σαν άνθρωπο, και αυτός και η γυναίκα του. Μούλεγε το παράπονό του σαν παιδί. Ήταν τόσο ευαίσθητος. Τόσο απλά ευαίσθητος. Όταν πήγαινες σπίτι του, χτυπούσες με τις ώρες. Κόντευες να βαρεθείς και να φύγεις. Στο τέλος σου άνοιγε και σου ζητούσε συγνώμη, γιατί δε μπορούσε να σταματήσει τη δουλειά του.
Την πρώτη φορά που πήγα στο ατελιέ του, έμεινα κατάπληκτη — έβλεπα για πρώτη φορά τη δουλειά του— ένιωσα δέος. Εγώ δεν ήξερα από αυτόν τίποτε άλλο από ό,τι μου έδειχνε εμένα — ό,τι έφτιαχνε για να μάθω εγώ. Και αυτά ήταν στα μέτρα μου κάθε φορά. Μπορούσα εύκολα να τα νιώσω αλλά τούτα που είδα τώρα, ήταν μια τρικυμία. Θυμάμαι τρία γυναικεία γυμνά — χωρίς χέρια και πόδια — τρία δραματικά γυμνά τής κατοχής. °Ως τελευταία βρισκόταν στο σπίτι του.
[…]
Τούλεγα συνεχώς τις εντυπώσεις μου. — Δάσκαλε, όταν το έφτιαχνες ετούτο ήσουν ευτυχισμένος, και τούδειξα το πορτραίτο της γυναίκας με τα πράσινα που το είχε ακουμπισμένο στο καβαλέτο.
— Με κατάλαβες καλύτερα από όλους τους άλλους, μου είπε όταν έφευγε.
Θυμάμαι, μια φορά τον πήρα για να τον διασκεδάσω σ ’ έναν απογευματινό περίπατο στο Μπογιάτι — μου άρεσε πάντα το Μπογιάτι και ήθελα να του το δείξω. Μετά καθίσαμε σ ’ ένα υπαίθριο κέντρο να φάμε. Εκεί βλέπαμε που στρώνανε δίπλα μας ένα μεγάλο τραπέζι, για ένα γάμο. Και σε λίγο μας καλέσανε και μάς να καθήσουμε σε κείνο το τραπέζι. Νόμιζα πώς δε θα δεχτεί. Και όμως, δέχτηκε την πρόσκληση με κέφι. Τι απλός άνθρωπος που ήτανε, ο δάσκαλός μου. Πόσο φχαριστήθηκε με κείνη την πρόσκληση και τι όμορφα που τόδειχνε.
Όταν το 1948 με πιάσανε να με στείλουνε εξορία, τόμαθε πως ήμουνα στην Ασφάλεια και ζήτησε να ’ρθεί να με δει, μα δεν τον άφησαν. Του χρωστώ τη χάρη πως το σκέφτηκε και το νιώθω σα νάχε γίνει. Από το ξερονήσι του έστελνα — με χίλιες δυσκολίες — τη δουλειά μου και έπαιρνα σχόλια και οδηγίες του. Και όταν γύρισα πίσω — ύστερα από τέσσερα χρόνια, με μάλωνε που σταμάτησα τα μαθήματά μου:
— Η τέχνη θέλει θυσίες, μου ξανάπε.
Πάλι ξανάρχισε να δουλεύει για μένα Έχω φυλαγμένα ένα σωρό κομμάτια από τα χέρια του και πάλι ξαναγυρίζω και τα ξαναμελετάω, τώρα που λείπει, και κάθε φορά μαθαίνω και κάτι καινούριο. Κάτι που ίσως τότε να μην ήμουνα ακόμα σε θέση να το συλλάβω. Τώρα μ’ έδινε συχνότερα να δουλεύω η ίδια κι αυτός να με βλέπει.
Τα τελευταία χρόνια κουραζότανε πολύ εύκολα. Τις βροχερές μέρες δεν μπορούσε να βγαίνει και το τηλέφωνο τον δυσκόλευε, τον κούραζε. Προτιμούσε να μου στείλει τηλεγράφημα για να μου πει πότε θάρθει. Έχω φυλαγμένα μερικά τέτοια. Και γράμματά του. Κάποτε μου υπαγόρευε μερικές οδηγίες. Εγώ αντιγράφω μερικές από τίς σημειώσεις μου. ΄Οταν του ζητούσα περισσότερα μούλεγε πώς δεν χρειάζονται. Αρκούν αυτά.
Μια φορά τον βρήκα να χτίζει, δηλαδή να διορθώνει κάποιο χαλασμένο εξωτερικό τοίχο. Φυσικά, η δουλειά του δεν έμοιαζε με τη δουλειά του μάστορα. Ήταν καλλιτεχνική — δηλαδή άτσαλη — και την ισιάδα την πετύχαινε με δικό του τρόπο.
— Με ξεκουράζει η χειρωνακτική δουλειά, μου εξήγησε.
Ένα μήνα πριν βρισκόμουν πάλι στο ατελιέ του. Τίποτα δε μου μαρτύρησε πώς τον έβλεπα για τελευταία φορά. Ούτε και πιο κουρασμένος δεν μου φάνηκε. Η αρρώστια του, που από κάποια κοκεταρία προσπαθούσε να την κρύβει, ήτανε χρόνια, και την είχα συνηθίσει. Θυμάμαι που κάποτε μου είχε πει πως δεν ήθελε να τον συνοδεύουνε όταν υπέφερε από το άσθμα — δεν ήθελε να τον βλέπουνε όταν δεν μπορούσε να πάρει αναπνοή — πειραζόταν.
Από τίς εφημερίδες έμαθα αργότερα το θάνατό του.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΡΙΑΤΗ, Περιοδικό ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ, τ. 118, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1964
.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ (1885-1959): Ζωγράφος, ο σημαντικότερος Έλληνας εκπρόσωπος του εξπρεσιονισμού. Κατά τα χρόνια της παραμονής του στην κοιτίδα του εξπρεσιονισμού, Γερμανία, γνώρισε από κοντά όλες τις μεταλλάξεις του κινήματος δημιουργώντας ένα δικό του προσωπικό στυλ στο οποίο κυριαρχούν ο ανθρωποκεντρισμός και η απόλυτη ελευθερία του υποκείμενου.
Σπούδασε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών με δασκάλους τον Γ. Ροϊλό, τον Νικηφ. Λύτρα, τον Κ. Βολανάκη και τον Δ. Γερανιώτη. Το 1907, έφυγε για να συνεχίσει τις σπουδές ζωγραφικής στην Ακαδημία Τεχνών του Μονάχου κοντά στον Όττο Ζάιτζ. Το 1927 έγινε στο Κέμνιτς μεγάλη έκθεση έργων του στο μουσείο της πόλης. Κατόπιν, με την οικονομική στήριξη της γκαλερί Μπάρχφελντ, πήγε στο Παρίσι, όπου έζησε κατά την περίοδο 1929 έως 1932.
Ο Έλληνας πρέσβης στο Βερολίνο, Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής, μεσολάβησε για να διοριστεί καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Ο διορισμός αυτός τελικά δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, προς μεγάλη απογοήτευση του Μπουζιάνη. Επιπλέον, ο αθηναϊκός καλλιτεχνικός περίγυρος αντιμετώπισε αρχικά τον ζωγράφο με αδιαφορία έως εχθρότητα.
Τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου ήταν πολύ δύσκολα για τον ζωγράφο. Μόνο το 1949, όταν πραγματοποίησε μεγάλη αναδρομική έκθεση στον «Παρνασσό», το φιλότεχνο κοινό άρχισε να μιλά και πάλι με ενθουσιώδη λόγια για το ύφος και την τεχνοτροπία του Μπουζιάνη. Τα επόμενα χρόνια συμμετείχε σε εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όπως το 1950 στην Μπιεννάλε της Βενετίας. Το 1956 του απονεμήθηκε το α΄ ελληνικό βραβείο του Διεθνούς Διαγωνισμού Γκούγκενχάιμ.
Μετά τον θάνατό του, το σπίτι του ζωγράφου στην Δάφνη Αττικής αγοράστηκε από τον Δήμο Δάφνης και έχει μετατραπεί σε μουσείο. Έργα του Μπουζιάνη υπάρχουν στην Εθνική Πινακοθήκη καθώς και σε πολλές άλλες δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές εντός και εκτός Ελλάδας. Αναδρομικές εκθέσεις με έργα του πραγματοποιήθηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη το 1977 και το 1985, και στο Μουσείο Μπενάκη το 2005.
.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΡΙΑΤΗ(1911-1996): Ζωγράφος και σκηνογράφος από τη Ζάκυνθο, η κορυφαία εικαστικός της Εξορίας. Εκτοπίσθηκε ήδη από το 1946 στην Χίο, το Τρίκερι και τη Μακρόνησο. Στα κρατητήρια της Ασφάλειας, τις φυλακές Αβέρωφ, τα τμήματα μεταγωγών, στη Μακρόνησο, η Κατερίνα Χαριάτη απαθανατίζει πρόσωπα και συνθήκες.
.
[ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΞΥΔΗ, ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗΣ, ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΡΙΑΤΗ, ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΟΥΖΙΑΝΗ ]














Dionisis Vitsos
4 Οκτωβρίου στις 1:10 π.μ.

 

· ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΡΙΑΤΗ - ΣΙΣΜΑΝΗ

Ζωγράφισε το άσπρο που έχει το κάθε μαύρο στη ζωή

Μια μικρή αναφορά στην κομμουνίστρια εικαστικό και στο λεύκωμά της «Χίος - Τρίκερι - Μακρόνησος - Τρίκερι 1948 - 1952. Γυναίκες απ' όλη την Ελλάδα»

«Το τηλεγράφημα για τους μελλοθάνατους, ένας από τους 18 ήταν ο αρραβωνιαστικός της...»

Η Κατερίνα Χαριάτη - Σισμάνη είναι μια από τις δεκάδες εικαστικούς που αφουγκράστηκαν, συνδέθηκαν και τελικά εξέφρασαν και με το έργο τους τις αγωνίες, τις ελπίδες, τους αγώνες, την προοπτική του λαού μας. Η δύναμη και η ουσία του έργου τους είναι ότι τροφοδότησαν τη μνήμη όλων, κι εκείνων που έζησαν αυτές τις μεγάλες στιγμές, αλλά κι εκείνων που ήρθαν πολύ αργότερα...


Ποια είναι η Κατερίνα Χαριάτη - Σισμάνη...

Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1911 και το 1927 ξεκίνησε τις εικαστικές της σπουδές στο Παρίσι, απ' όπου αποφοίτησε το 1931. Από το 1943 έως το 1959 μαθήτευσε στο πλάι του σπουδαίου εξπρεσιονιστή ζωγράφου Γιώργου Μπουζιάνη.

Το 1935 διορίστηκε στην Εθνική Τράπεζα, όπου εργάστηκε για 14 χρόνια. Στη διάρκεια της Κατοχής οργανώθηκε και πάλεψε μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ. Στις 28 Οκτώβρη του 1943 τραυματίστηκε στο μπλόκο των ναζί κατακτητών στην Τράπεζα. Κατάφεραν να τη φυγαδεύσουν και νοσηλεύτηκε σε νοσοκομείο με άλλο όνομα. Τα χρόνια 1948 - 1952 εξορίζεται. Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος και πάλι Τρίκερι. Το 1952 επέστρεψε στην Αθήνα. Οργανώθηκε στο ΚΚΕ μέλος του οποίου παρέμεινε έως το τέλος της ζωής της, το 1996.

Παράλληλα με τη ζωγραφική ασχολήθηκε με τη σκηνογραφία και την ενδυματολογία, με τη μάσκα, με το γράψιμο και τη δημοσίευση μελετών, άρθρων, ποιημάτων και μεταφράσεών της.
Το λεύκωμα «Γυναίκες απ' όλη την Ελλάδα»

Σταθμός στην πολύχρονη προσφορά της μπορεί να χαρακτηριστεί το λεύκωμα «Γυναίκες απ' όλη την Ελλάδα», στο οποίο παρουσιάζονται 200 σκίτσα γυναικών, αλλά και σκηνών της καθημερινής τους ζωής στα ξερονήσια και τις φυλακές. Ενα ιστορικό ντοκουμέντο - εικαστικό ευρετήριο του αγώνα για ανθρώπινη αξιοπρέπεια και κοινωνική απελευθέρωση.

Αυτοπροσωπογραφία, Τρίκερι 1951

Ακόμα και τώρα, ξεφυλλίζοντας κανείς το λεύκωμα, μπορεί να διαπιστώσει ότι τα σχέδια καταφέρνουν και κρατούν τη βαθιά συγκίνηση της στιγμής που σχεδιάστηκαν. Με τα σκίτσα της φανερώνει την αλύγιστη στάση των γυναικών που πέρασαν από την αφάνεια στο προσκήνιο της Ιστορίας, συνδεόμενες με την πιο πρωτοπόρα ιδεολογία και τα πιο υψηλά ιδανικά.

«Θέλω να βεβαιώσω, πρώτα απ' όλα, πώς είναι αληθινό πέρα ως πέρα. Το λεύκωμα παρουσιάζει την εξόριστη όπως ακριβώς ήταν. Αγέρωχη, χαρούμενη, ζωντανή και αδάμαστη. Το βλέμμα της πολλές φορές κοιτάζει πέρα με νοσταλγία, κάποτε ο πόνος ή κάποια αρρώστια, την λυγάει. Για λίγο όμως. Την άλλη στιγμή αρπάζει τον κουβά της και τρέχει να προλάβει τις δουλειές της.

Η ομαδική ζωή τις βοηθάει να νικήσουν τις μικροαδυναμίες τους, το τραγούδι δεν λείπει από τα χείλη τους και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις που ετοιμάζουν καθημερινά δεν τις αφήνουν να μελαγχολήσουν...

Σκοπός μου δεν ήταν να περιγράψω την εξορία. Αλλες γράψανε λεπτομερειακά γι' αυτήν. Εγώ προσπάθησα να δικαιολογήσω τον καλλιτέχνη... που όταν ζήτησε ψυχική παρηγοριά στην τέχνη, για να μπορέσει ν' αντέξει τις δύσκολες ώρες, μπόρεσε να δει τις ομορφιές, το άσπρο, που έχει το κάθε μαύρο στη ζωή».
Χίος - Τρίκερι - Μακρόνησος - Τρίκερι

Στο λεύκωμα, πέρα από τα σκίτσα αποτυπώνονται μέσα από κείμενα της ζωγράφου και πλευρές από τη ζωή στην εξορία.

Μαθαίνουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά της... Πώς κατάφερε στο Τρίκερι να στήσει μια μικρή σκηνή, που ήταν το εργαστήριό της, και μέσα από την τέχνη της κατάφερνε να ξεχάσει «όλα τα ανυπόφορα». Μαθαίνουμε όμως και για εκείνες τις στιγμές που δεν χώρεσαν σε ένα σκίτσο, που δεν κατόρθωσε να αποτυπώσει...

«Είχαμε φτιάσει συνεργεία. Τσαγκαρίνες, παπλωματούδες, ράφτρες, μαραγκούδικο. Εχουμε καθηγήτριες του Γυμνασίου που δίδασκαν αρχαία, μαθηματικά, ιστορία. Οσες ξέρανε ξένες γλώσσες διδάσκανε. Αλλες δασκάλες αναλάβανε τις αναλφάβητες. Είχα κι εγώ τριάντα μαθήτριες που ζωγραφίζανε καρτάκια για την αλληλογραφία των εξορίστων με τα σπίτια τους. Τους έκανα και σκηνικά για τις παραστάσεις και κοστούμια...»

«Πώς να ζωγραφίζω όμως σκηνές απόγνωσης; Παίρνανε τις γυναίκες μας για στρατοδικείο... Με τι καρδιά να γίνω θεατής; Να ξεχωρίσω από τις άλλες για να ζωγραφίσω;... Ημουν ένα με αυτές όλες. Μια αξεχώριστη μονάδα. Η ψυχή μου εκείνη τη στιγμή είχε ξεχάσει την Τέχνη. Ζούσε την πραγματικότητα τη φοβερή. Και περιμέναμε εκτελέσεις. Και γίνανε...

Αλλά να που θυμήθηκα μιαν άλλη εικόνα: Την Ρόζα, καθώς απομακρυνόταν η βάρκα, να μας χαιρετά, σείοντας τις χειροπέδες και κοντά της την Γκότση, την Τζένη, την Αννα και τ' άλλα κορίτσια μας, που τις πήγαιναν στη Λάρισα να τις βασανίσουν. Τέτοιες σκηνές δεν μπόρεσα να τις ζωγραφίσω. Πάλι καλά που βρήκα τη δύναμη ν' απαθανατίσω δύο εικόνες από το αρματαγωγό που μας πήγαινε στη Μακρόνησο. Εκεί, γυναίκες κουβάρια μαζί με δέματα, προσπαθούν, το βράδυ, να κοιμηθούν. Και το πρωί, φρεσκάρονται και χτενίζονται...».

«Ταξιδεύουμε» μαζί της σε αυτούς τους τόπους εξορίας...

«Στη Χίο, είναι κλεισμένες, όλη μέρα μέσα σε θαλάμους και έχουν μόνο μια ώρα έξοδο στην αυλή. Εκείνη τη μια ώρα, όμως, προφταίνουν ν' ανακαλύψουν, στις όχτες και να μαζέψουν λίγα λουλουδάκια την άνοιξη και να χρησιμοποιήσουν για βάζα, κονσερβοκούτια σκεπασμένα με πλεχτά κεντήματα που τα κρεμούνε στους τοίχους για να στολίσουν τον απέραντο θάλαμο των γυναικών. (...)

Το ταξίδι που κάναμε για το Τρίκερι, ήταν θαλασσοπνιγμός. Τέτοια ήταν πάντα τα ταξίδια μας. Φτάσαμε βραδινή ώρα στο χωριό και νυχτώσαμε στον ανήφορο. Η βροχή καταρρακτώδης. Κατάλυμα κανένα. Ολα τα υπάρχοντά μας μουσκεμένα. Βρήκαμε λαγούμια υπόγεια, από παλιούς εξόριστους, πλημμυρισμένα. Εκεί τρυπώσαμε. Εκεί βολευτήκαμε τη νύχτα...

Στη Μακρόνησο, τρεις μέρες μας άφησαν ήσυχες με φοβέρα και περισυλλογή και την άλλη, στις 30 του Γενάρη 1950, μας ξύπνησαν από τις 4 τη νύχτα. Ηταν η μέρα της δοκιμασίας. Χίλιες γυναίκες είχαμε φύγει από το Τρίκερι. Το πρωί, οι 800 στάθηκαν στη γραμμή, χωρίς δήλωση. Παρ' όλο το βάναυσο ξύλο που δοκιμάσαμε, τα ουρλιαχτά και τις φοβέρες».

«Παρακολουθούμε» μαζί της τις πρόβες των εξόριστων γυναικών στο Τρίκερι για να ανεβάσουν τον «Προμηθέα Δεσμώτη».

«Για μας, ο Προμηθέας ήταν εκείνος που δεν κάνει δήλωση. Που δέχεται καλύτερα να μείνει καρφωμένος στο βράχο του και στο μαρτύριό του, όπως κι εμείς, παρά να υποκύψει στη βία. Για μας ο Προμηθέας είμαστε εμείς και όλα τα λόγια του δράματος μας ταίριαζαν σα γάντι. Τον Ερμή, τον λέγαμε το "χαφιεδάκι". Ο Ηφαίστος ήταν ο εργάτης που σφυρηλατεί τα δεσμά του. 

Ο Ωκεανός; Ητανε ο θείος μου, που μου είχε γράψει, λίγες μέρες πριν, για να με ορμηνέψει να μετανοήσω. Τα άλλα πρόσωπα ήταν διαλεγμένα όλα με πολύ προσοχή - είχαμε δα υλικό, 4.000 γυναίκες ζούσαμε τότε στο Τρίκερι».

Α. Π. από rizospastis.gr

Λυπούμαι μόνο που θα είναι Ελληνικές οι σφαίρες που θα σταματήσουν τη Ζωή μου..

 

Αλίκη Τσουκαλά: «Αποκηρύσσω, μα όχι τις ιδέες μου… αλλά τον πατέρα μου»!!!

Η Αλίκη (σε σχέδιο του Μέντη Μποσταντζόγλου)

«Αγόρια στήστε το χορό, κορίτσια τραγουδείστε

και σεις παιδιά μου αδέρφια της, κρατείστε τον καημό σας.

Τώρα είναι Απρίλης κι άνοιξη, τώρα είν' καημός για νιάτα

τώρα το μνήμα της ανθεί γιομάτο παπαρούνες

Μάνα της πιάσου στο χορό, και συ αδερφέ της πρώτος

και σεις πικραδελφούλες της, φέρτε ένα γύρο ακόμα

κι εγώ ένα ρουμελιώτικο σκοπό θα τραγουδήσω

τραγούδι απ' την πατρίδα μου κι απ' την καρδιά μου μέσα.»

(“Ρουμελιώτικο μοιρολόι” –  γραμμένο από τον τραγικό πατέρα της Αλίκης, τον Ευρυτάνα ποιητή Γ. Τσουκαλά)

ΘΥΣΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ…

Η Αλίκη Τσουκαλά ήταν μια γενναία και πανέμορφη κοπέλα Ευρυτανικής καταγωγής που εκτελέστηκε σε ηλικία μόλις 21 χρονών στο νεκροταφείο του Αϊ Γιάννη στη Χαλκίδα τα ξημερώματα της 16ης Απρίλη 1949, μετά από μια κατάπτυστη δίκη-σκευωρία με την οποία καταδικάστηκε σε θάνατο για «συμμετοχή σε παράνομη κομμουνιστική οργάνωση με σκοπό την ανατροπή του καθεστώτος»! Η συνήθης στημένη κατηγορία με την οποία οδηγήθηκαν στα εκτελεστικά αποσπάσματα χιλιάδες αγωνιστές της αντίστασης και του λαϊκού  μας κινήματος. Μαζί με την Αλίκη εκτελέστηκαν άλλες 3 γυναίκες (Κατερίνα Μελεμενή, Ευανθία Πατσαλή, Μαρία Λαφαζάνη) και 4 άντρες (Τάκης Φίτσος, Γιάννης Χάνος, Δημήτρης Βουραζόπουλος, Γιάννης Χριστοφορίδης). Όλοι τους διαλεχτοί αγωνιστές. Ο Τάκης Φίτσος ήταν ο σπουδαίος δημοσιογράφος και λογοτέχνης, παλιός στενός συνεργάτης του Άρη Βελουχιώτη (βλ. εδώ). Ο Χριστοφορίδης ήταν ο ατρόμητος καπετάνιος ενός καϊκιού που φυγάδευε διωκόμενους αντάρτες. Μετά το χαμό του η γυναίκα του και μάνα δύο παιδιών αυτοκτόνησε πέφτοντας στον Ευβοϊκό.  

Η Αλίκη γεννήθηκε Άνοιξη (26 Μάη 1928) και «έφυγε» Άνοιξη (16 Απρίλη 1949) . Λες και μέσα από αυτή την τραγική συγκυρία οι τύραννοι του ερέβους, οι αδίστακτοι εκπρόσωποι του αμερικανόδουλου μοναρχικού κράτους, επεδίωκαν να δολοφονήσουν στο πρόσωπο της μικρής Αλίκης τον ίδιο τον συμβολισμό της αναγέννησης και της προόδου!

Η μεγάλη μας ποιήτρια Ρίτα Μπούμη-Παπά η επονομαζόμενη και “Σολωμός της Αντίστασης” έγραψε στη μνήμη της νεαρής ηρωίδας ένα υπέροχο ποίημα με τον τίτλο «Αλίκη». Παραθέτουμε από αυτό λίγους αντιπροσωπευτικούς στίχους:

«Πώς να πεισθούν όσοι πολύ μ’ αγάπησαν

πως νίκησα πεθαίνοντας όλους μου τους εχθρούς

πως εκυρίεψα τα φρούριά τους

πως δεν φοβήθηκα τους κεραυνούς των ντουφεκιών

πως χάρισα το πιο γλυκό χαμόγελο

στα φανταράκια που με σημαδεύαν

λίγο πιο έξω από τη Χαλκίδα;»

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ Γ. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ…

Ο πατέρας της Αλίκης ήταν ο Ευρυτάνας ποιητής Γ. Τσουκαλάς. Μία τραγική μορφή που βίωσε στο έπακρο όχι μονάχα τη βαθιά οδύνη του πατέρα που χάνει κατ’ αυτό τον τρόπο το παιδί του, αλλά πολύ περισσότερο τις τύψεις και την ενοχή λόγω του γεγονότος ότι εκείνος δείλιασε μπροστά στο θάνατο και έζησε, ενώ η αγαπημένη του κόρη στάθηκε ως το τέλος ακλόνητη και χάθηκε …

Ο Γιώργος Τσουκαλάς ήταν ένας χαρισματικός άνθρωπος. Από το μεγάλο Ευρυτάνα διανοητή Μιχάλη Σταφυλά μαθαίνουμε πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Γ. Τσουκαλά. Αν δεν ήταν ο Μ. Σταφυλάς ίσως και αυτός να είχε μείνει στην αφάνεια. Ο Γιώργος Τσουκαλάς γεννήθηκε στα 1903 στον Προυσό Ευρυτανίας. Από μικρός ήταν ανήσυχο πνεύμα, έτσι δεν δέχτηκε την σίγουρη θέση που του προσφέρθηκε στο δημόσιο, αλλά προτίμησε τη δημοσιογραφία η οποία βέβαια προπολεμικά δεν προσέφερε καμία επαγγελματική εξασφάλιση. Τουναντίον μάλιστα, οι εφημερίδες έκλειναν η μία μετά την άλλη λόγω της συχνά ανώμαλης πολιτικής κατάστασης (δικτατορίες κλπ). Ο Τσουκαλάς επιδόθηκε και στη συγγραφή μυθιστορημάτων και ιστορικών ερευνών σχετικά με τους αγωνιστές του 1821. Εκεί που θα σταθούμε όμως είναι στο σημαντικό ποιητικό  του έργο που απέσπασε σπουδαίους επαίνους στην εποχή του! Σε ηλικία μόλις 18 ετών εκδίδει την πρώτη ποιητική του συλλογή «Άσμα ασμάτων» (1921), ενώ ακολουθούν: τα «Αγροτικά» (1924), τα «Ερωτικά» (1925), ο «Χωρισμός» (1926), «Η ζωή μου κι εγώ» (1928), το «Ελντοράντο» (1937) και βέβαια το κορυφαίο μα και τραγικότερο όλων… «Αλίκη» (1960)!

Μετά το κλείσιμο από τη δικτατορία του Μεταξά της εφημερίδας «Ανεξάρτητος» (των Ευρυτάνων εκδοτών Πουρνάρα), ο Γ. Τσουκαλάς ιδρύει την πρώτη ιδιωτική «Δανειστική Βιβλιοθήκη» στην οδό Φιλελλήνων 25, η οποία σύντομα μετατρέπεται σε σπουδαίο πνευματικό κέντρο και αναγνωρίσιμο στέκι διανοουμένων, λογοτεχνών και μελετητών, πάντα με την άοκνη και συνεχή παρουσία του ίδιου του Γιώργου Τσουκαλά ο οποίος χαίρει πλέον βαθιάς εκτίμησης και αναγνώρισης στους κύκλους της διανόησης. Ο Γ. Τσουκαλάς είναι όμως και τύπος μποέμ, με έφεση προς τη γλεντζέδικη ζωή. Συχνάζει παρέα με τον φίλο του τον Κώστα Βάρναλη στα Πλακιώτικα κουτούκια πολλές φορές και μετά ωραιοτάτων νεανίδων! Ως προοδευτικό πνεύμα, ο Γ. Τσουκαλάς συνδέθηκε την περίοδο της Κατοχής με την Αντίσταση δίπλα από άλλους επώνυμους αγωνιστές.

 

Η ΑΛΙΚΗ

Η Αλίκη ήταν ένα πανέξυπνο, όμορφο και γεμάτο ζωή κορίτσι. Τρυφερή, με σπάνιες ευαισθησίες. Στα χνάρια του πατέρα της, τον οποίο θαύμαζε, η Αλίκη μελετούσε ακατάπαυστα λογοτεχνία, ποίηση, ιστορία, ήταν δε και η ίδια ένα πολλά υποσχόμενο συγγραφικό ταλέντο. Παράλληλα διαπρέπει στις σπουδές της, λατρεύει παθολογικά τη μουσική, παίζει πιάνο. Οι κοινωνικές της αναζητήσεις βρίσκουν διέξοδο στην ΕΑΜική Αντίσταση. Από μικρή εντάσσεται στην ΕΠΟΝ! Η Αλίκη αποτελεί υπόδειγμα αγωνίστριας, είναι «πρώτη στα μαθήματα και πρώτη στον αγώνα» δίνοντας ανελλιπώς το παρόν της σε όλες τις μεγάλες λαϊκές κινητοποιήσεις εναντίον του φασίστα κατακτητή. Κατόπιν, στην περίοδο του Εμφυλίου, κυνηγημένη πλέον, συνεχίζει την αγωνιστική δραστηριότητά της αποσπώντας το θαυμασμό και την εκτίμηση όλων των συντρόφων της για την ανιδιοτελή της προσήλωση στο κίνημα, μα και για την συγκινητική της τόλμη.

Το 1949 η Αλίκη συλλαμβάνεται μαζί με άλλους αγωνιστές με τη συνήθη κατηγορία ότι αποτελούσαν ανατρεπτική ομάδα κατά του καθεστώτος. Ανάμεσά τους βρίσκεται και ο ίδιος ο πατέρας της, ο καλός του φίλος Τάκης Φίτσος και άλλοι επώνυμοι Αθηναίοι. Οι συλληφθέντες πλην του Γ. Τσουκαλά (για τον οποίο θα εξηγήσουμε παρακάτω τους λόγους) θα υποστούν τα πιο άγρια βασανιστήρια μέσα στα αστυνομικά μπουντρούμια. Κάποιοι εξ΄ αυτών εκπαραθυρώνονται από την Ασφάλεια η οποία κατά την προσφιλή τακτική της τούς παρουσιάζει τάχα ως “αυτοκτονήσαντες”! Οι υπόλοιποι οδηγούνται στο στρατοδικείο. Η θανατική καταδίκη τους είναι κάτι παραπάνω από βέβαιη. Η Αλίκη με πρωτοφανή λεβεντιά και αξιοπρέπεια αντέχει όλα τα μαρτύρια, στέκεται αλύγιστη! Ο πατέρας της όμως επιλέγει μια εντελώς διαφορετική στάση: παραδίδεται αμαχητί στο φόβο. 'Έτσι υποτάσσεται και σκύβει στην εξουσία. Νομίζει ότι αν δεχθεί να αποκηρύξει τις ιδέες του, αν συνεργαστεί με το κράτος και “μιλήσει", έτσι όπως θα του ανέθεταν οι αρχές, εναντίον των πρώην συντρόφων του ανάμεσα στους οποίους βρισκόταν και η ίδια του η κόρη!, πως θα τύχει διαφορετικής μεταχείρισης τόσο ο ίδιος όσο και η Αλίκη. Πράττοντας κατ' αυτό τον τρόπο, ο Γ. Τσουκαλάς θα αναιρέσει τον ίδιο του τον εαυτό και θα σκοτώσει μόνος του την ψυχή του και το αλλοτινό έντιμο παρελθόν του. Στη διάρκεια της δίκης (15 Μάρτη ως 5 Απρίλη 1949) και στη δίνη μίας άνευ όρων απόγνωσης θα γυρνά μέσα στο στρατοδικείο με ένα ευαγγέλιο στο χέρι και θα παριστάνει τον τρελό προσπαθώντας να σώσει την κόρη του. Ταπεινώνεται, αυτοεξευτελίζεται, μετατρέπεται σε ένα ηθικό ράκος.

Η Αλίκη όμως ήταν πλασμένη από τα ανθεκτικά υλικά των ηρώων! Δεν ακολουθεί τον ταπεινωτικό δρόμο του πατέρα της, αλλά επιλέγει τη στάση της τιμής, της αξιοπρέπειας και της υπερηφάνειας. Δεν δέχεται να διαχωριστεί από τους συντρόφους της, αρνείται να καταδώσει και δεν αποκηρύσσει τα πιστεύω της. Στην απολογία της ενώπιον του θανατοδικείου η ευαισθησία της γίνεται πύρινο ξίφος στην καρδιά του μοναρχοφασιστικού κράτους. Με συγκινητικό και συνάμα παλικαρίσιο τρόπο υπερασπίζεται τη λαϊκή υπόθεση και το δίκαιο του αγώνα για λευτεριά και ανεξαρτησία. Η γενναία απολογία της καθηλώνει τους πάντες, ακόμη και τους στρατοδίκες. Το μόνο που βρίσκει να πει ο πρόεδρος του στρατοδικείου Καρράς είναι: «κάνε μας μίαν προφορικήν δήλωσιν αποκηρύξεως και είσαι ελεύθερη να συνεχίσεις τας σπουδάς σου». Εκείνη ακριβώς την τραγική στιγμή που μια λέξη μόνο, θα μπορούσε να πάρει την Αλίκη από την αγκαλιά του θανάτου και να την οδηγήσει ξανά στη Ζωή, ο πατέρας της πέφτει γονατιστός μπροστά της ζητώντας της να υπακούσει στον πρόεδρο του στρατοδικείου. Μία σκηνή που αναμφίβολα θυμίζει αρχαία τραγωδία.

Πώς να ένιωσε άραγε αυτή η ακατάβλητη αγωνίστρια; Όταν πέρα από τον προσωπικό της γολγοθά, έβλεπε τον ίδιο της τον πατέρα, τον παλιό αγωνιστή και κάποτε σεβαστό ίνδαλμά της, να καταρρακώνεται με τέτοιο τρόπο και παράλληλα να επιζητεί και από την ίδια να ακολουθήσει το δικό του ηθικό ξεπεσμό;  

Ίσως οι στίχοι της Ρίτας Μπούμη – Παπά από το προαναφερόμενο ποίημα να μας δίνουν μια απάντηση για τα βαθύτερα ανομολόγητα συναισθήματα της Αλίκης:

«Κι έχω πατέρα ποιητή

που προσκυνά το στέφανο του μάρτυρα που φόρεσα

κι ακοίμητο καντήλι ανάβει

μπρος στη φωτογραφία μου που τη στολίζει μ’ άνθη

κι ακόμα μου ζητά γονατιστός συγνώμη

γιατί μπόρεσε κι έζησε.

Σαν με γεννούσε έψελνε αγροτικά εμβατήρια

με μακριά μαλλιά στον άνεμο δοσμένα,

αυτός με δίδαξε τη μουσική να κυνηγώ

να ντύνομαι με πράσινες ελπίδες.

Πώς να προδόσω

την ομορφιά που μου ‘δωσε ο πατέρας

πως ν’ απιστήσω στη θρησκεία που διάλεξα

λουτρό να κάνω μες στο ψέμμα

πώς να κυλήσω μες στη λάσπη

την εικοσάχρονη καρδιά μου»

                                        

Η Αλίκη στάθηκε ολόρθη υψώνοντας το δικό της «ΟΧΙ»! Κοιτώντας θαρραλέα τους στρατοδίκες της είπε: «Μονάχα δήλωση ότι αποκηρύσσω τον πατέρα μου και όχι τις ιδέες μου, μπορώ να σας υπογράψω»!!! Η ηρωίδα είχε ήδη επιλέξει έναν περήφανο θάνατο παρά μια ατιμωτική “ζωή”!  Η απόφαση του στρατοδικείου για την Αλίκη ήταν ότι «αποβαίνει επιβλαβής δια την πατρίδα» και καταδικάζεται… «δις εις θάνατον»!!!  

   

ΤΡΑΓΙΚΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ…

Μετά την εκτέλεση της Αλίκης, ο πατέρας της θα αφεθεί ελεύθερος. Είναι όμως πλέον ηθικά νεκρός! Ο Γ. Τσουκαλάς θα ζει σε ένα υπόγειο, γωνία Σοφοκλέους και Αριστείδου, περιφρονημένος λόγω της στάσης του ακόμη και από την ίδια του την οικογένεια, τη γυναίκα του και τα παιδιά του και απομονωμένος από τους αλλοτινούς συναγωνιστές του και τους παλιούς κύκλους της διανόησης. Κάποια στιγμή θα ξαναπαντρευτεί, εντούτοις όμως δεν θα μπορέσει ποτέ να ξεφύγει από τις τύψεις και το προσωπικό του δράμα. Στο τέλος κι έχοντας πια "μισοπαρανοήσει", θα πεθάνει τυφλός και μάλλον ξεχασμένος σε κάποιο αθηναϊκό γηροκομείο. Στα 1974, την ίδια ακριβώς μέρα που έσβησε και ο παλιός του φίλος Κ. Βάρναλης! 

Αρκετά χρόνια πριν το θάνατό του, γύρω στο 1960, ο Γ. Τσουκαλάς εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο «ΑΛΙΚH». Περιείχε ποιήματα του τραγικού πατέρα αφιερωμένα στη μνήμη της κόρης του, ποιήματα που συγκλόνισαν για το βαθύ σπαραγμό τους. Στον Μιχάλη Σταφυλά που τον επισκέφτηκε είπε : «Είναι γραμμένο με το αίμα της καρδιάς μου. Κάθε λέξη του τη συνόδευε ποταμός δακρύων. Πλήγωνα το στήθος μου με την πένα που έγραφα…» (σ.σ. Μ. Σταφυλά, “της πατρίδας και της λευτεριάς”). 

Το εξώφυλλο του βιβλίου είναι αυτό που βλέπετε στην αρχή του παρόντος αφιερώματος. Την προσωπογραφία της Αλίκης φιλοτέχνησε ο «Μποστ» (Μέντης Μποσταντζόγλου) ενώ ο τίτλος του βιβλίου Αλίκη σε συνδυασμό με το όνομα του ποιητή αποκάτω, είναι πανομοιότυπη η υπογραφή της ηρωίδας: Αλίκη Γ. Τσουκαλά! Λίγοι στίχοι από αυτό το βιβλίο…

«Αόρατη ζυγαριά που ταλαντεύεσαι

μπροστά μου, όταν τα μάτια μου τα κλείνω:

από τη μια το ματωμένο της χαμόγελο

κι από την άλλη η περιφρόνησή της…

Κρατάω τη ζυγαριά στα δυό μου χέρια:

βαρύτερη απ’ το αίμα είναι η ματιά της….

Εμένανε τα δυό μου χέρια τρέμουν.

Εμένα θρυμματίστηκε η καρδιά μου…»

(Δίλλημα)

«Είναι τόσο περσότεροι εκείνοι που φύγαν

και μετριούνται στα δάχτυλα αυτοί που μου μείναν.

Θέ μου δεν ξαίρω αν είμαι μ’ αυτούς και μ’ εκείνους,

Μ’ όσους μείναν, ή, μ’ όσους έχουν φύγει για πάντα.»

(Μπαλάντα για κείνους που έχουν φύγει για πάντα)

«Ξύπνησε κοριτσάκι, να σε σκοτώσουμε.

Άφησε τα όνειρά σου εδώ στη γη.

Έχεις καιρό να ονειρευτείς στον τάφο σου.

Ξύπνησε κοριτσάκι μου να σε σκοτώσουμε

προτού προβάλλει ο ήλιος και μας δει

θάναι πιο καλά στο μισοσκόταδο…»

(Εγερτήριο πριν την αυγή)

ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΑΛΙΚΗΣ

Το βιβλίο αρχίζει με το τελευταίο φύλλο του ημερολογίου της Αλίκης που γράφηκε την 15η Απρίλη 1949. Το χάραμα της 16ης η Αλίκη εκτελέστηκε…

Παραθέτουμε το τελευταίο γράμμα της Αλίκης:

«Δεν φανταζόμουνα ποτέ πως τόσο πολύτιμη κι ωραία είναι η ζωή. Αν μπορούσε κανείς να μου το πει πρωτύτερα, και να τον πιστέψω, θα πρόσεχα πολύ στο πέρασμά της. Θα ήταν κάθε μου βήμα και ύμνος προς αυτήν. (Να, τώρα γιατί μου ήρθε στο νου μια σκηνή απ’ τον Σοπέν κι ακόμα η μελωδία του αθάνατου Μπετόβεν στη «Σονάτα υπό το Σεληνόφως»; Αχ, πόσο θάθελα ακόμα μια φορά να τ’ ακούσω απ’ τις γλυκόλαλες χορδές του πιάνου μου, χαμένο κι αυτό πια τώρα). Θα πρόσεχα το κάθε φύλλο που σειόταν απ’ τ’ αγέρι και που τόση ζωή κλειούσε μέσα του. Κάθε μου βήμα θα ήταν κι ένα προσκύνημα  –τέτοια προσκυνήματα έκανα πάντα, όμως μόνο με αισθήματα,-  κι ούτε ένα μυρμήγκι δε θα πέθαινε κάτω απ’ το πέλμα μου. Θα έμενα ξάγρυπνη τις νύχτες για να είχα τώρα ζήσει διπλή τη μικρή μου ζωή (αλήθεια δεν έκλεισα ακόμη τα εικοσιένα μου χρόνια…)………………

….Να, απόψε είναι το τελευταίο βράδι για πέντε ανθρώπους, που επί εικοσιδύο μέρες ανάσαιναν πλάι μου  -κι αύριο δεν θα υπάρχουν, η ζωή όμως θα κυλάει αδιάφορη για άλλους. Ίσως νάναι κι η δική μου στερνή νύχτα…. Τούτες τις τελευταίες μέρες πρόσεξα όλους τους ήχους. Ένιωσα ως μέσα στην καρδιά μου τα μηνύματα της Άνοιξης, που έρχεται και που θα είναι η τελευταία της λιγόχρονης ζωής μου. Ακούω από πάνω μου τα βήματα των μελλοθανάτων… το βήχα τους… κι αυτή τους την παράξενη για μένα, ευθυμία. Γιατί πεθαίνουν; Ζήσαν τόσο πολύ για να είναι ευχαριστημένοι με το θάνατό τους; Τότε τι νόημα έχει η ζωή; Αλήθεια κι εμένα γιατί να με σκοτώσουν; Πως δεν μ’ αφήνουν να εκπληρώσω τον μεγάλο μου προορισμό σαν γυναίκα στη ζωή; Γιατί δεν μ’ αφήνουν να γνωρίσω το μεγάλο συναίσθημα της μητρότητας και τη μεγάλη στιγμή της φύσεως; Ήθελα να κι εγώ να στήσω νοικοκυριό, να γεννήσω παιδιά, να τα φροντίζω – να μου αρρωστήσουν και να ξαγρυπνώ πάνω από την κούνια τους. Ακόμα ήξερα και πώς να τα ντύνω – κι ακούστε: Είχα ακούσει την αδύνατη φωνούλα τους να προσπαθούν να ταιριάξουν τις πρώτες λεξούλες που θα τα συνέδεαν με τη ζωή. Θα τα μάθαινα πολύ μικρά ν’ αγαπούν τη μουσική και νάναι πάντα διψασμένα για μάθηση. Θα τους έβαζα διπλά μαξιλάρια στο σκαμνάκι του πιάνου για να φτάνουν τα μικρά τους ροδοδάχτυλα τα πλήκτρα. Ω!... τι αστεία που θα είναι τα μουτράκια τους όταν θ’ ακούσουν τον πρώτο ήχο… ίσως τρομάξουν κιόλας… Τι γέλια που θα κάνουμε με το μπαμπά τους… Θέλω να πω πως θα κάναμε αν ζούσα κι αν ήταν όλα έτσι όπως τα φαντάστηκα… Απόψε ίσως να΄ ταν η τελευταία δύση που θαύμασα.

Μελλοθάνατη. Απόψε αγαπημένοι μου πρέπει να κοιμηθούν τα όνειρά μου. (Ακούω το σκοπό να λέει πως είναι δέκα παρά τέταρτο – και μένουν τόσες λίγες ώρες ως το πρωί…. Πόσο βιάζεται ο Χρόνος….).

Δίπλωσε χρόνε, δίπλωσε

τ’ ακούραστα φτερά σου,

ώρες γλυκές μην τρέχετε,

σταθήτε μια στιγμή…

Τι αισθανόταν ο Λαορτίνος την ώρα που συνέθετε τούτους τους στίχους…

…….Πολυαγαπημένοι μου, εσάς που τόσο πολύ πόνεσα τις τελευταίες δύσκολες μέρες, ζητώ από σας, ως τελευταία μου χάρη, όχι ν’ αγνοήσετε το θάνατό μου, γιατί αυτό δεν είναι ανθρώπινο, αλλά να βοηθήσετε ο ένας τον άλλον, όσο μπορείτε, να μου δώσετε ψεγάδια, για νάναι ευκολώτερο να με ξεχάσετε… Μην προσπαθήσετε να φανταστείτε την εικόνα του τόσο αλλόκοτου θανάτου μου – γιατί ούτε κι εγώ προσπάθησα να κάνω… Εκείνη τη στιγμή ίσως φοβηθώ λιγάκι γιατί δεν έχω ξαναπεθάνει και δεν ξέρω πως θα είναι… - είναι φυσικό. Λυπούμαι μόνο που θα είναι ελληνικές οι σφαίρες που θα σταματήσουν τη ζωή μου – και γι αυτό θα πρέπει κι εσείς να λυπηθείτε και να κλάψετε….

……Υπάρχουν πολλές πιθανότητες να με πάρουν κι εμένα το πρωί, κι όμως δεν νιώθω καμιά νευρικότητα μέσα μου. Έτσι λοιπόν ήρεμα θάρθει ο θάνατος; Θέλω τόσο πολύ να ζήσω…. Γιατί λοιπόν δεν εξανίσταται το είναι μου ολόκληρο στην προσμονή του χαμού μου;….

…...Είμαι τόσο μικρή ακόμη. Τι κακό μπορούσα να κάνω στην πατρίδα για να με αποκαλούν προδότη; Γιατί δεν μ’ αφήνουν να τελειώσω τις σπουδές μου, να μπορέσω τότε να βοηθήσω κι εγώ με τις μικρές μου γνώσεις την Ελλάδα σ’ αυτό το αιώνιο πνευματικό ανέβασμά της;

……………….

9.4.49 (Σάββατο)

Πέρασε κι αυτή η αυγή. Ζουν κι οι πέντε ακόμα… Αύριο είναι Κυριακή – δεν εκτελούν. Τη Δευτέρα την αυγή θα περιμένω πάλι…

……………….

10.4.49. (Κυριακή 12 1/2 νύχτα)

Λίγες ώρες μένουν ως που να φέξει. Δε μας απομόνωσαν εμάς, ίσως να μην είμαστε αύριο με τους άλλους. Θέλω την τ ε λ ε υ τ α ί α   σ τ ι γ μ ή  ν’ αφήσω τα γράμματα για το σπίτι….

Αλίκη».

Πόσο πρέπει να αγαπούσε τη ζωή αυτό το νέο κορίτσι ώστε τα τελευταία της λόγια να αποτελούν έναν αληθινό ύμνο στις ίδιες τις χαρές της ζωής που τόσο πρόωρα αποχωρίζονταν. Αλλά και πόσο βαθιά πίστη στα ιδανικά της, τις αρχές της και στο δίκαιο αγώνα είχε, ούτως ώστε να αυτοθυσιαστεί…  

Την αυγή της 16ης Απριλίου 1949 η νεαρή ηρωίδα Αλίκη Τσουκαλά θα σταθεί περήφανη, μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους της, μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Το αθώο νεανικό της αίμα θα ποτίσει το δεντράκι των αδικαίωτων οραμάτων αυτού του λαού…  

Ένα αφιέρωμα στην Αλίκη 

από το blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"  (http://eyrytixn.blogspot.com)