Το ακόλουθο γράφτηκε στις 31/1/2014. Κοντα εφτα χρόνια αργοτερα, ειναι κατι παραπανω απο επικαιρο. Σας το ξαναπροτεινω λοιπον verbatim οπως γραφτηκε τοτε.
Η τοξικότητα της “Μαγικής Σκέψης”
Πάει πολύ καιρός που θέλω να ασχοληθώ αναλυτικά με ένα από τα ισχυρότερα κοινωνικά δηλητήρια της εποχής μας. Ίσως κιόλας το ισχυρότερο, καθότι παρέχει βασικές προϋποθέσεις για την εγκατάσταση και κατίσχυση αρκετών εκ των υπολοίπων σημαντικών όπως ο ρατσισμός και η μισαλλοδοξία ή η άρρηκτα συνδεδεμένη συνωμοσιολογία.
Κάθε φορά λοιπόν που το “ξεχνάω” και παραμελώ την καταγραφή του ζητήματος, το Τέρας αυτό φροντίζει να επανεμφανιστεί μπροστά μου ακόμα κι εκεί που δεν το περίμενε κανείς. Σχόλια σε άρθρα ή και τα άρθρα τα ίδια από σεβαστούς, κατά τα άλλα, δημοσιογράφους, συνάδελφοι ιατροί που σε ζητήματα εκτός επιστημονικού τομέα τους εκσφενδονίζουν ογκόλιθους αυθαίρετης εικασίας, οξυδερκείς και καλλιεργημένοι γονείς που αναπαράγουν μυθεύματα για σκοπίμως επικίνδυνα εμβόλια των παιδιών τους και πάει λέγοντας.
Δύο βασικά χαρακτηριστικά της ατέλειωτης αυτής και διάχυτης μπουρδολογίας καταδεικνύουν την ανάγκη για αντιμετώπιση όχι επιφανειακή της εκάστοτε “θεωρίας συνωμοσίας” ή άλλης καινοφανούς μπούρδας αλλά του ίδιου του “κινητήρα” που τις τροφοδοτεί και αναπαράγει, αυτό που προσωπικά ονομάζω “Μαγική Σκέψη”.
Πρώτο βασικό χαρακτηριστικό είναι πως όλα τα επιμέρους ζητήματα - “μεταμφιέσεις” του δηλητηρίου αυτού, από τους “ψυχοτρόπους αεροψεκασμούς” μέχρι τους “εξωγήινους πράκτορες”, απο τα “επικίνδυνα εμβόλια” μέχρι τις “κρυμμένες θεραπείες του καρκίνου”, από τα ποικίλα “θαύματα” μέχρι τις “μυστικές μηχανές τεχνητής θεομηνίας” βασίζονται σε μια συγκεκριμένη δομή σκέψης ανεξαρτήτου θεματολογίας και εκπαιδευτικού υπόβαθρου του φορέα.
Δεύτερο εξίσου σημαντικό χαρακτηριστικό είναι πως δρώντας “συνεργατικά” η πρώτη τέτοια μπούρδα που θα γίνει αποδεκτή από τον φορέα προλειένει το έδαφος και διευκολύνει την περαιτέρω αποδοχή των επόμενων, ενισχύοντας ολοένα περισσότερο την υποβόσκουσα κοινή δομή σκέψης.
Ορισμός
Ως “μαγική σκέψη” ορίζω όχι μόνο τις αντιλήψεις περί μαγείας ή παρόμοιων παραθρησκευτικών μύθων αλλά τον γενικότερο τρόπο σκέψης όπου σπάνε οι δεσμοί αιτίας και αιτιατού, όπου οι λογικές, “πεζές” επιστημονικές εξηγήσεις πετιούνται στα σκουπίδια προτιμώντας την ψυχολογικά “αρεστή” και/ή “ευπεπτότερη” συνωμοσιολογική, μεταφυσική, αποκρυφιστική μυθοπλασία.
Δεν πρόκειται λοιπόν για γνώρισμα μιας μικρής μειοψηφίας “ρομαντικών τρελών” αλλά μια μαζική επιδημία άλωσης της λογικής και του επιστημονικού τρόπου σκέψης με θύματα αλλά και θύτες στο προσκήνιο της κοινωνικής ζωής, της πολιτικής ακόμα και της ίδιας της επιστημονικής κοινότητας.
Ακριβώς λόγω του τρόπου εξάπλωσής της αλλά και των συνεπειών, μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή “κοινωνικής παθολογίας” και ως τέτοια θα αναλυθεί κατόπιν.
Ο ρόλος του παθογόνου παράγοντα αποδίδεται σε οποιοδήποτε χωριστό και ανεξάρτητο από τα άλλα “μπουρδολόγημα” που μπορεί από μόνο του να εξαπλωθεί μέσα στον κοινωνικό ιστό δρώντας ως Μιμίδιο.
Μηχανισμός δράσης
Το θύμα που μπολιάζεται με ένα μιμίδιο μαγικής σκέψης (ΜΜΣ) δεν διαφέρει σε τίποτα από τον διπλανό του παρά στην απουσία ισχυρών μηχανισμών άμυνας της σκέψης μέσω εκπαίδευσης και συνεχιζόμενης ενσυνείδητης εφαρμογής της επιστημονικής μεθόδου στην καθημερινότητά του.
Όπως είναι αναμενόμενο, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν διαθέτουν τέτοια αντανακλαστικά. Αντίθετα, η τυπική παιδεία, με την μιας μορφής ή άλλης κατήχηση σε θρησκευτικές δοξασίες αλλά και την άκριτη διδαχή γνώσεων ως “νόμων” και τετελεσμένων γεγονότων, προετοιμάζει τον νου στην αποδοχή αυθαίρετων λογικών αλμάτων “εξ αυθεντίας” - μια από τις τυπικότερες “λαθροχειρίες” των ΜΜΣ.
Παράλληλα, η καθημερινή έκθεση στον τρόπο ενημέρωσης των σύγχρονων ΜΜΕ όπου το μήνυμα οφείλει να είναι Οξύ, Σύντομο και Εντυπωσιακό, “παίζοντας” πάνω στις ψυχολογικές αδυναμίες του δέκτη (όπως ο φόβος), δυναμιτίζει ακόμα περισσότερο τις αναλυτικές δυνατότητες του μέσου πολίτη.
Μια επιπλέον απαραίτητη συνθήκη για να ευδοκιμήσει ενα ΜΜΣ στον νου κάποιου, είναι πως η λογική ανάλυση για το ζήτημα στο οποίο το ΜΜΣ αφορά, θα πρέπει να είναι οδυνηρή για το θύμα, οδηγώντας σε συμπεράσματα που χτυπούν εγκαθιδρυμένα στον ίδιο συστήματα αξιών ή υποτιμούν τον ίδιο ή ομάδες στις οποίες αυτοτοποθετείται (έθνος, θρησκεία, κτλ.).
Λαθρεπιβατώντας πάνω σε έναν εσωτερικό μηχανισμό αυτοσυντήρησης και άμυνας απέναντι στην κατάθλιψη, το ΜΜΣ ενσωματώνεται στο σύνολο των κριτικών αξιολογήσεων ενός ατόμου για το περιβάλλον του και αναγνωρίζεται πλέον ως ίδιον του εαυτού.
Όλοι οι άνθρωποι είμαστε λιγότερο ή περισσότερο “συντηρητικοί” ως προς την υπεράσπιση ή αλλαγή των απόψεων μας.
Μια εγκαθιδρυμένη άποψή μας θα εγκαταληφθεί μόνο αν οδηγηθεί συστηματικά σε λογικό αδιέξοδο και αυτό τυπικά αποτελεί εξελικτικό πλεονέκτημα για οποιαδήποτε οργανωμένη κοινότητα.
Όταν το προσβάλλων ΜΜΣ διεισδύσει στην ατομική κοσμοθεωρία του θύματος, μέσω των ανωτέρω μηχανισμών, τότε και αυτό αναγνωρίζεται ως “self” και το θύμα θα το υπερασπιστεί “με νύχια και με δόντια”.
Και εδώ ξεκινά η τοξική δράση του ΜΜΣ.
Στην προσπάθεια υπεράσπισης του ΜΜΣ, ενισχύεται η υποστηρικτική του δομή σκέψης, η δομή που απορρίπτει το “λογικά ορθότερο” υπέρ του “συναισθηματικά προτιμητέου”.
Αποτέλεσμα αυτού είναι πως το απαιτούμενο βάθος του λογικού αδιεξόδου ικανού ώστε να προκαλέσει την εγκατάλειψη του ΜΜΣ είναι ένας διαρκώς μετατιθέμενος στόχος.
Κατά τρόπο αντίστοιχο με τον ψυχωσικό ασθενή που θα αρνηθεί κάθε απόδειξη της ανυποστασίας του κεντρικού μυθεύματός του ενσωματώνοντας και αυτή ως μεθόδευση εναντίον του και άρα περαιτέρω απόδειξη της ορθότητας του μυθεύματος του ίδιου, ο φορέας του ΜΜΣ εμπλουτίζει και περιπλέκει το ΜΜΣ το ίδιο ώστε να συμπεριλάβει τα νέα στοιχεία.
Περιφερειακά του ΜΜΣ χτίζονται μια σειρά από “οχυρωματικά έργα” της σκέψης που όλα πατάνε στην ίδια υπερενισχυμένη πλέον πλατφόρμα δομής σκέψης βάσει του “συναισθηματικά προτιμητέου”.
Το ΜΜΣ συστηματοποιείται και αυτοαμύνεται διευρύνοντας και βαθαίνοντας όλο και περισσότερο το grip του πάνω στην σκέψη του φορέα.
Η δραματική συνέπεια της ενίσχυσης της συγκεκριμένης δομής σκέψης είναι πως ο φορέας γίνεται ολοένα και πιο δεκτικός για την πρόσληψη και νέων ΜΜΣ που και αυτά με την σειρά τους θα προκαλέσουν την περαιτέρω ενίσχυσή της και την επιπλέον δεκτικότητα στο επόμενα ΜΜΣ σε έναν διαρκώς εντεινούμενο φαύλο κύκλο.
Κάπως έτσι εξηγούνται φαινόμενα υιοθέτησης συγκεκριμένων ΜΜΣ από άτομα με ειδική επί του θέματος που πραγματεύονται επιστημονική κατάρτιση και σωστή κατά τα άλλα εφαρμογή της, παρότι αυτά αντιβαίνουν στην κατάρτιση την ίδια.
Κοινωνικές Συνέπειες
Η παθογόνος δράση των ΜΜΣ δεν σταματά στην ατομική διάβρωση της λογικής επεξεργαστικής ικανότητας παρά έχει σοβαρότατες προεκτάσεις στην κοινωνική λειτουργία.
1. Επιθετικός επιδημικός χαρακτήρας Η προσβολή ενός νέου φορέα από ένα ΜΜΣ δεν αυξάνει μόνο την δυναμική εξάπλωσης του ιδίου μέσα από την διάδοσή του από τον φορέα και την αύξηση της “εξ αυθεντίας” δήθεν επαλήθευσής του (π.χ. “τόσος κόσμος το λέει!”, “ολόκληρος επιστήμονας το παραδέχεται!”) αλλά και την επιδεκτικότητα στην εξάπλωση νέων ΜΜΣ.
Σχετικά γρήγορα μια ολόκληρη κοινότητα θα βρεθεί να παλεύει με την Λερναία Ύδρα της “Μαγικής Σκέψης” απορροφώντας διανοητικούς “πόρους” που θα φαίνονταν χρήσιμοι σε άλλα ουσιαστικότερα προβλήματα.
2. Αποπροσανατολισμός Τα προσβεβλημένα θύματα των ΜΜΣ σαν άλλοι Δον Κιχώτες αρματώνονται να πολεμήσουν Ανεμόμυλους την στιγμή που πιθανώς κάποιος άλλος πραγματικός εχθρός, είτε ανθρώπινος και εκούσιος είτε φυσικός και ακούσιος, έχει παραβιάσει τα τείχη του κοινωνικού συνόλου και επιτίθεται στα συμφέροντά του.
3. Παθητικότητα Μια δομή σκέψης που αποδέχεται υπεράνω όλων το μυστηριακό, το μυστικιστικό, το αποκρυφιστικό, το παράλογο ακόμα ως κοινή πραγματικότητα... είναι μια δομή σκέψης προδιατεθιμένη στην Μη Δράση, στην εκτίμηση ως αναποτελεσματικής οποιασδήποτε κοινωνικής διεργασίας.
4. Μεσσιανισμός Τόσο ως φαινόμενο συνεπαγόμενο των (2) και (3) αλλά και ως ανεξάρτητη διανοητική επεξεργασία, ο “Μεσσιανισμός” είναι ίσως το πιο δηλητηριώδες αποτέλεσμα της Μαγικής Σκέψης στο κοινωνικό σύνολο.
Η παραίτηση από την ατομική αντίσταση υπέρ της προσμονής ενός “σωτήρα” που, ανέξοδα για το άτομο το ίδιο, θα απομακρύνει το πρόβλημα είναι πασιφανώς “συναισθηματικά προτιμητέα” αν και λογικά απαράδεκτη.
Η μέχρι τώρα ανάλυσή μας δείχνει πώς ακριβώς ο φορέας ΜΜΣ ρέπει προς αυτήν την επιλογή. Μια κοινωνία που περιμένει τον “από μηχανής θεό” για την άρση των προβλημάτων της είναι μια κοινωνία σε βαθύ κώμα...
ΜΜΕ: Εκούσιοι ή Ακούσιοι Προαγωγοί;
Η επιδημιολογία της διάδοσης των ΜΜΣ είδαμε πως παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα πως κάθε προηγούμενο ΜΜΣ που παρεισφρύεται στην ατομική κοσμοθεωρία αυξάνει δραστικά την πιθανότητα προσβολής από επόμενα.
Είναι δυνατόν λοιπόν να φανταστούμε μια πορεία κατά την οποία το άτομο αρχικά προσβάλλεται από ΜΜΣ με μικρό “μαγικό δυναμικό”, με δυσδιάκριτο και λανθάνοντα παραλογισμό ή πολύ μακρινά από το γνωσιακό επίπεδο και εστίαση του δέκτη, και μόνο σε δεύτερο χρόνο εγκαθίστανται τα “βαριά” ΜΜΣ με τις παραλυτικές συνέπειές τους για τον ορθολογισμό και την επιστημονική μέθοδο.
Σε αυτή την προοδευτική επίθεση είναι προφανώς λοιπόν σημαντικός παράγοντας ο ρόλος των ΜΜΕ.
Τα μεγάλα και αναγνωρισμένα μέσα δύσκολα θα αναπαράξουν βέβαια ΜΜΣ με μεγάλο “μαγικό δυναμικό” είναι όμως κατακλυσμένα από ελαφρύτερης μορφής μπουρδολογήματα.
Στην ειδησεογραφία. Στον βωμό του εντυπωσιασμού και της συντομίας θυσιάζονται καθημερινά λογική και ανάλυση. Το κοινό πλέον έχει εκπαιδευτεί να παρακολουθεί (είτε βλέποντας/ακούγοντας είτε και διαβάζοντας ακόμη) “ενημερωτικές” επικεφαλίδες με έναν-δύο επεξηγηματικούς υπότιτλους και όχι κείμενα με αρχή, μέση και τέλος.
Η ανάλυση των σχέσεων αιτίας και αποτελέσματος αποτελεί πλέον σπάνια τέχνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αισθητικής είναι η κατάχρηση των “τηλεπαραθύρων” και οι απευθείας συνδέσεις με εξωτερικά συνεργεία στον τόπο που έλαβε χώρα το οποιοδήποτε στιγμιαίο γεγονός κι ας έχουν παρέλθει ακόμα και 48 ώρες από το γεγονός το ίδιο με την μόνη ουσιαστική (αν και “πάμφτωχη” και συχνά διαστρεβλωμένη) πληροφόρηση να παρέχεται σε superimposed υπότιτλους.
Επιπλέον, αυτή η “μιντιακή” αισθητική υπαγορεύει την παρουσίαση κάθε θέματος υπό το πρίσμα της σιγουριάς, του τετελεσμένου γεγονότος και όχι της συζητήσιμης θεωρίας, με την συχνή προσφυγή των δημοσιογράφων στην “αυθεντία” πραγματική ή μη κάποιου άλλου όπως “οι επιστήμονες”, ο “ειδικός αναλυτής” (τις περισσότερες φορές αυτοανακηρυχθείς ως τέτοιος), οι “πηγές”.
Το κοινό εθίζεται στην αξιολόγηση όχι του θέματος καθεαυτού αλλά της ισχύος της “αυθεντίας”, αδυνατίζοντας έτσι τις αντιστάσεις του σε κάθε λογής τσαρλατανισμό που θα παρουσιαστεί με τον χιτώνα της “εξ αυθεντίας” βεβαιότητας.
Ακόμα χειρότερα, χάριν εντυπωσιασμού και αύξησης της τηλεθέασης / ακροαματικότητας / αναγνωσιμότητας, τα ΜΜΕ είναι διατεθειμένα να παίξουν βρώμικα με τα πλέον βασικά συναισθήματα του κοινού με κύριο αγαπημένο τους τον φόβο.
Ποιος δεν θυμάται τον γενικευμένο και αδικαιολόγητο φόβο έως και πανικό που κατάφεραν να διασπείρουν για το SARS, για την γρίππη των πτηνών και αποκορύφωμα την γρίππη H1N1;
Τόσο ισχυρή ήταν παγκοσμίως η επιρροή τους ώστε ο ΠΟΥ βρέθηκε να επανεκτιμά την χρήση του όρου “πανδημία” - όρου καθαρά επιδημιολογικού και περιγράφοντα την εξάπλωση και όχι την βαρύτητα.
Τόσο ισχυρή ήταν η επιρροή τους, που στην χώρα μας πέρασε στα ψιλά η απαράδεκτη επιδημιολογικά και ιατρικά παραγγελία εκατομμυρίων δόσεων εμβολίων που κόστισαν πανάκριβα στο ΕΣΥ τόσο για την προμήθειά τους όσο και για την καταστροφή τους.
Και επειδή το φαινόμενο είναι παγκόσμιο και όχι ελληνική πρωτοτυπία, κατά τρόπο αντίστοιχο πέρασε στα ψιλά στο Ηνωμένο Βασίλειο η υπέρογκη προμήθεια αντιϊκών φαρμάκων χωρίς καμία επιστημονική βάση επ' αυτού – όπως εξάλλου αποφάνθηκε ειδική εξεταστική επιτροπή (στα καθ' ημάς ούτε λόγος για τέτοια αξιολόγηση έστω εκ των υστέρων).
Στην πολιτική συζήτηση / ανάλυση. Αξίζει πραγματικά τον κόπο να αναζητήσει κανείς πολιτικά πάνελ προ 15ετίας και να τα συγκρίνει με σημερινά, με τους ίδιους συντονιστές δημοσιογράφους. Η διαφορά είναι εντυπωσιακή!
Η αντιπαράθεση πλέον γίνεται σε επίπεδο ντεσιμπέλ, προσβλητικής ή “τρόλικης” ατάκας και εικόνας.
Είτε λοιπόν οι ίδιοι συντονιστές έχουν πλέον “ξεμωραθεί” και αφήνουν την συζήτηση να κατέλθει στο επίπεδο επαρχιακού καφενείου είτε συνειδητά ακολουθούν και συνάμα επανατροφοδοτούν και ενισχύουν την νέα αυτή αισθητική της ατάκας και της “τρολιάς” εις βάρος της ανάλυσης και του επιχειρήματος.
Τα δηλητηριώδη αποτελέσματα είναι πλέον ορατά στην ευρύτερη κοινωνία. Η καθολική “πτώχευση” του λόγου (“σπασμένο” συντακτικό, ένδεια λεξιλογίου, κατάχρηση και συνεπώς αχρήστευση όρων) θα έπρεπε να προκαλέσει ίσως μόνο φιλολογικές ανησυχίες αν δεν είχε βαρύτατες συνέπειες και στην δυνατότητα λογικής επεξεργασίας: σκεφτόμαστε με λέξεις και την γλωσσική αδυναμία ακολουθεί από κοντά η λογική αδυναμία. Ακόμα πιο λυπηρή είναι η διαπίστωση πως η αξία του “ατακαδόρου” έχει υιοθετηθεί πλήρως στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Η διαλεκτική αντιπαράθεση πλέον βασίζεται πιο πολύ στο “τρολάρισμα” του αντιπάλου ώστε να τεθεί εκτός εαυτού και εξοργιζόμενος να “χασει μιντιακούς πόντους” παρά στην αξιολόγηση και απάντηση παρατηρήσεων και επιχειρημάτων.
Η αξία της λογικού επιχειρήματος και του επιστημονικού ισχυρισμού (ή ακόμα και υπόθεσης) έχει υποτιμηθεί τόσο πολύ ώστε τείνει να αχρηστευθεί!
Στα ντοκιμαντέρ. Όντας μεγάλος φαν του είδους, δεν μπορώ παρά να παρατηρήσω την ελεύθερη πτώση στην ποιότητά τους όσον αφορά την λογική στήριξη.
Το ντοκιμαντέρ εξ ορισμού περιγράφει φαινόμενα και γεγονότα (ιστορικά, βιολογικά, φυσικά κ.α.) και αποπειράται τουλάχιστον να παράσχει εξηγήσεις και συνδέσεις αιτίων και αποτελεσμάτων.
Τα τελευταία χρόνια αυτό το τελευταίο σκέλος ολοένα υποτονεί και όλη η σημασία δίνεται στα υψηλής ποιότητας ψηφιακά γραφικά, τις καλά σκηνοθετημένες αναπαραστάσεις και ό,τι άλλο θα μπορούσε να αυξήσει τον βαθμό εντυπωσιασμού του θεατή – το “wow factor”. Ειδικά μάλιστα τα ντοκιμαντέρ από την άλλη πλευρά του ατλαντικού προχωρούν ένα βήμα παραπέρα στην επικέντρωση στο “wow factor” ενσταλλάζοντας στο επεξηγηματικό – ερμηνευτικό μέρος στοιχεία “μυστηριακά”, “αποκρυφιστικά”, ακόμη και ξεκάθαρα “μαγικά” αντιστρέφοντας πλήρως τον ρόλο αυτού του κινηματογραφικού είδους στην ανάπτυξη της λογικής και της παιδείας.
Έτσι, για παράδειγμα, ενώ ένα παλαιότερο ντοκυμαντέρ του Discovery channel για τις πυραμίδες θα έθετε το ερώτημα της κατασκευής τους και θα επιχειρούσε να το απαντήσει έστω ελλειπώς, έστω αποτυχημένα, το αντίστοιχο καινούριο μαζί με τις νέες 3-D προσομειώσεις και τους 100+ κομπάρσους της χολυγουντιανής αναπαράστασης θα θέτει μόνο ερωτήματα χωρίς απαντήσεις ή πιθανόν και να πετάξει στον αέρα αυθαίρετες εικασίες για εξωγήινους με συνοδά ψευδοεπιχειρήματα “εξ αυθεντίας”.
Θα μπορούσα να δεχθώ ένα τέτοιο “εναλλακτικό” έργο σαν underground προϊόν κάποιου “τρελαμένου”. Όταν όμως παρουσιάζεται (ή και παράγεται) από καθιερωμένα “authorities” του είδους που το όνομά τους από μόνο του αποτελεί (κακώς βεβαίως) “εξ αυθεντίας” εγγύηση αλήθειας, τότε δεν αρμενίζουμε στραβά... έχει στραβώσει ο γιαλός!
Πλέουμε πλέον σε ένα πέλαγος μπουρδολογίας και “Μαγικής Σκέψης”!
Στα “εναλλακτικά” blog/site.
Εδώ πλέον περνάμε στην “Χώρα του Ποτέ” και τον μαγικό κόσμο της Αλίκης. Εδώ θα βρείτε κάθε είδους χοντροκομμένη μπούρδα, γελοία συνωμοσιολογία και ΜΜΣ τεράστιου “μαγικού δυναμικού”... Η διαπίστωση μάλιστα δεν αφορά μόνο τα δήθεν “ενημερωτικά” site αλλά και οποιουδήποτε τύπου μη mainstream θεματικό blog.
Στην προσπάθεια να ενισχυθεί ο “εναλλακτικός” και “ρηξικέλευθος” ή “ριζοσπαστικός” χαρακτήρας, υιοθετούνται άκριτα οι πλέον αλλοπρόσαλλες και παρανοϊκές θέσεις και “θεωρίες”.
Θυμάμαι χαρακτηριστικά, όταν πριν δέκα και πλέον χρόνια ασχολήθηκα συστηματικά με το blogging, τους ομηρικούς διαδικτυακούς καυγάδες (flamewars) που είχαν προκύψει για ζητήματα που θα έπρεπε να εξετασθούν σε μια νηφάλια, επιστημονική συζήτηση.
Ομοιοπαθητική, “ναρκωτικά”, γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί ήταν κάποια από τα θέματα που είχαν αναφλέξει ολόκληρη την βρεφική τότε ελληνική μπλογκόσφαιρα. Ήταν η πρώτη μου στενή επαφή με την “Μαγική Σκέψη” αν και δεν την αναγνώρισα ως ανεξάρτητο, αυθυπόστατο κοινωνικό πρόβλημα παρά ως συμπτωματική συνθήκη κάποιων φανατικών υπέρμαχων της τάδε ή δίνα ακραίας θέσης.
Τα χρόνια πέρασαν, η μπλογκόσφαιρα κατακλύστηκε από “επαγγελματίες” του είδους, οι “ρομαντικοί πρωτοπόροι” αποτραβήχτηκαν, η αίσθηση της παρέας “φυγαδεύτηκε” στα νέα τότε social media του “web 2.0” (με κυρίαρχο το facebook)...
Το αποτέλεσμα ήταν να υποτονίσει έως εξαφάνισης ο διαδραστικός χαρακτήρας της ενημέρωσης μέσω blogs και να παραμείνουν οχυρωμένα αρκετά προπύργια της “Μαγικής Σκέψης” χωρίς τον ρυθμιστικό ρόλο του λογικού αντίλογου.
Η διαδικτυακή γεωγραφία μεταμορφώθηκε θέτοντας τα blog και τα “ενημερωτικά” site που γεννήθηκαν μέσα από αυτά ως την Μέκκα της “Μαγικής Σκέψης” - το καταφύγιο κάθε “κυνηγημένου μισότρελου”...
Η κατίσχυση των ΜΜΣ στην ελληνική κοινωνία έφερε, με τον μηχανισμό που ήδη εξετάσαμε, ολοένα και πιο πολύ τον χώρο αυτό από τις παρυφές στο επίκεντρο της ενημέρωσης και της διαλεκτικής. Σημαντικοί πληθυσμοί φορέων ΜΜΣ θέτουν άρθρα και “αναλύσεις” από τον χώρο αυτό ως αξιόπιστες “πηγές” και “εξ αυθεντίας” επιχείρημα του ΜΜΣ του ίδιου φέρνοντας σε επαφή με αυτά ακόμη περισσότερο κόσμο.
Το κρίσιμο ερώτημα.
Μέχρι τώρα εξετάσαμε την σημαντική συμβολή των ΜΜΕ στην εξάπλωση της “Μαγικής Σκέψης” ως ακούσια παρενέργεια στο κυνήγι του εντυπωσιασμού, της τηλεθέασης, της αναγνωρισιμότητας, ακόμα και της “πιστοποίησης της εναλλακτικότητας” πατώντας ίσως και στην χαμηλή παιδεία των επίδοξων δημοσιογράφων, αρθρογράφων, αυτόκλητων “ειδικών”.
Είδαμε όμως περιπτώσεις όπου πασιφανώς η πρόκληση “Μαγικής Σκέψης” εξυπηρετεί σαφή εμπορικά ή πολιτικά συμφέροντα – όπως η τρομοκράτηση της κοινής γνώμης με την γρίππη H1N1.
Πόσο ανεδαφικό είναι να υποστηρίξουμε πως η διάχυση ΜΜΣ αλλά και η γενικότερη έμμεση προαγωγή της “Μαγικής Σκέψης” είναι εκούσια και συνειδητή επιλογή των, μεγάλων τουλάχιστων, ΜΜΕ;
Αποδείξεις δεν υπάρχουν αλλά έχουμε σημαντικές ενδείξεις πως η αποχαύνωση των δεκτών είναι αν όχι επιδιώξιμη, τουλάχιστον επιθυμητή.
Πώς να δεχτούμε αλλιώς πως μεγάλοι, ακόμη και διεθνείς, αναγνωρισμένοι ενημερωτικοί οργανισμοί έχουν πατήσει την μπανανόφλουδα;
Πώς να δεχτούμε αλλιώς πως πάλαι ποτέ “σοβαροί” και έμπειροι δημοσιογράφοι νοσούν τόσο βαριά από ΜΜΣ;
Μοναδική εναλλακτική πρόταση είναι πως τα ΜΜΕ αποτελούν “επιδημικές εστίες” των ΜΜΣ καθότι παρουσιάζουν χαμηλά επίπεδα “υγιεινής της λογικής”...
Ναοί λοιπόν χαζομάρας ή δολιότητας τα ΜΜΕ – το ερώτημα παραμένει ανοιχτό.
“Θεραπευτικές” Στρατηγικές
Πρόληψη
Όπως στην ιατρική, έτσι και για μια κοινωνική “νόσο”, πρώτιστη μέριμνά μας πρέπει να είναι η πρόληψη της.
Καθετί που αυξάνει τις άμυνες του πληθυσμού απέναντι στην διάχυση των ΜΜΣ μπορεί να θεωρηθεί προληπτικό μέσο και να ενισχυθεί.
Μια πρόχειρη καταγραφή αυτών σίγουρα θα περιλαμβάνει τα ακόλουθα:
1. Εκπαίδευση. Είναι αυτονόητο πως όσο υψηλότερο είναι το γνωσιακό επίπεδο για κάποιο θέμα τόσο πιο δύσκολα προσβάλλεται το θύμα από ένα σχετικό ΜΜΣ.
2. Εισαγωγή στην επιστημονική μέθοδο.
Πρόκειται για χρόνια αναπηρία του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Οι νέοι βγαίνουν από τα σχολεία με μεγαλύτερα ή μικρότερα τσουβάλια γνώσεων, όχι όμως με κριτική σκέψη ή πολύ περισσότερο επίγνωση της επιστημονικής μεθόδου.
Το σχολείο επιμένει στην παράδοση της επιστημονικής γνώσης ως Δόγμα διατυπωμένο από τους Μεγάλους Επιστήμονες, στεγνό και αδιαμφισβήτητο. Επόμενο είναι πως κανείς δεν γνωρίζει πως σχηματίζεται μια επιστημονική θεωρία, πως συσχετίζονται αιτίες και αποτελέσματα, πώς απαιτείται ποιοτική λογική απόδειξη για καθετί που πρέπει να εξετάσουμε.
3. Ποιοτικός διάλογος στα ΜΜΕ.
Η επαναφορά του ποιοτικού διαλόγου στην ευρύτερη κοινωνία με την συνοδό γλωσσική πρόοδο δεν μπορεί παρά να ξεκινήσει από εκεί που εκπέμπεται μαζικά: τα ΜΜΕ.
Θα πρέπει επιτέλους να εγκαταλειφθεί αυτή η φθηνή “μιντιακή αισθητική” υπέρ μιας νέας ποιότητας.
Θεωρώ ότι σε αυτό θα έπρεπε να δώσει προσοχή το ΕΣΡ και όχι αν ακούστηκε ένα “μαλάκα” ή αν ο Μπομπ ο Σφουγγαράκης είναι ίσως λιγάκι gay...
“Θεραπεία” Πρώιμης Κατάστασης
Από την εμπειρία αποδεικνύεται πως είναι μεγάλο σφάλμα η αντιμετώπιση ενός φορέα πρώιμου ΜΜΣ (συνήθως με μικρό “μαγικό δυναμικό”) με ελαφρότητα, ως μια ιδιοτροπία, μια απλή λάθος γνώμη που “δεν πειράζει, δεν τα ξέρει όλα, άστον στην ησυχία του!”.
Πολύ συχνά θα προσβληθεί και από τα επόμενα κύματα ΜΜΣ με ολοένα δυσχερέστερη την αποκόλλησή του από αυτά και την επιστροφή στον ορθολογισμό.
Οι λογικές αδυναμίες οποιουδήποτε ΜΜΣ θα πρέπει να καταδεικνύονται και να καυτηριάζονται ακριβώς ως βαρύτατο λογικό σφάλμα και όχι μόνο το επιφανειακό συγκεκριμένο ζήτημα με το οποίο καταπιάνεται το ένα ή το άλλο ΜΜΣ.
Ο συνομιλητής μας έτσι όχι μόνο θα εγκαταλείψει ίσως το συγκεκριμένο ΜΜΣ αλλά θα ενδυναμώσει τις προσωπικές του αυτοάμυνες απέναντι σε κάποια επόμενη προσβολή – θα είναι “ψιλιασμένος” ώστε να αναγνωρίσει ευκολότερα τα λογικά σφάλματα και λαθροχειρίες που επιχειρούνται από αυτά.
“Θεραπεία” Προχωρημένης Κατάστασης
Στις περιπτώσεις όπου τα ΜΜΣ έχουν εγκαθιδρυθεί πια και η δομή σκέψης υπέρ του “συναισθηματικά προτιμητέου” εις βάρος του “λογικά ορθού” είναι καθιερωμένος κανόνας, αναρωτιέμαι πόσο αδόκιμο θα ήταν να αφαιρεθούν τα εισαγωγικά από τον όρο “Θεραπεία”.
Γιατί πλέον στόχος δεν μπορεί να είναι η κατάρριψη ενός, δέκα, εκατό ΜΜΣ ή το ξεγύμνωμα των λογικών τους σφαλμάτων αλλά η ίδια η νοσηρή δομή σκέψης από την οποία πρέπει να απαλλαγεί το θύμα.
Αυτό πολύ φοβάμαι πως δεν μπορεί να γίνει με απλό λογικό διάλογο και επιχειρήματα παρά πιθανώς απαιτεί τεχνικές από την επιστήμη της ψυχολογίας.
Ως μη ειδικός λοιπόν, θα σταματήσω εδώ, περιμένοντας το input άλλων, ειδικότερων εμού.